«Σμύρνη πάντα εσύ μαργαριτάρι»______________________________________________
(Κ.Παλαμάς)
ιστορικό οδοιπορικό από τον Μερκούρη Α. Μάρα - μέρος 1ο
Όλοι σε κάποια στιγμή της ζωής μας έχουμε ακούσει ή διαβάσει κάπου για μια από τις μεγαλύτερες καταστροφές και σφαγές του 20ου αιώνα. Πρόκειται για τη Μικρασιατική Καταστροφή, η οποία αποτέλεσε και συνεχίζει να αποτελεί μια από τις πιο μελανές σελίδες της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας. Με αφορμή λοιπόν την συμπλήρωση 100 ετών από αυτή την πρωτοφανή τραγωδία, με αποκορύφωμα αυτήν που εκτυλίχτηκε στη Σμύρνη, θα προσπαθήσω στο παρόν άρθρο να παραθέσω μέσα από πηγές, φωτογραφίες και μαρτυρίες ανθρώπων που έζησαν τα γεγονότα, τη ζωή των κάτοικων της Σμύρνης πριν την καταστροφή ,αλλά και άλλων κέντρων του μικρασιατικού ελληνισμού, καθώς και το παρασκήνιο των γεγονότων τα οποία συντέλεσαν στην ολοκληρωτική της καταστροφή από τον στρατό του Μουσταφά Κεμάλ (Ατατούρκ). Ο σκοπός του άρθρου είναι η ιστορική θύμηση προκειμένου να μείνουν βαθιά χαραγμένα όχι μόνο τα γεγονότα στη μνήμη μας , αλλά και οι πρωταγωνιστές, οι οποίοι μέσα από τις μαρτυρίες τους παραδίδουν έναν πλούτο πληροφοριών που διαφυλάττουν την ιστορική αλήθεια και αποτελούν ένα <<κτήμα ες αεί >>, που κάθε άνθρωπος, και περισσότερο κάθε Έλληνας, πρέπει να μελετήσει ολόκληρο.
Το λιμάνι της Σμύρνης
Η Σμύρνη στους αιώνες
Η εξαιρετικής σημασίας γεωγραφική θέση της ανάμεσα στο Αιγαίο και την Ανατολία, το μεγάλο φυσικό λιμάνι της και οι γύρω χερσαίοι δρόμοι που ένωναν τα παράλια με το εσωτερικό της Μικράς Ασίας την ανέδειξαν σε σημαντικό εμπορικό κέντρο σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας της. Ιδρύθηκε το 3000 π.Χ. και επέζησε μέχρι τις μέρες μας. Γύρω στο 1000 π.Χ. αποικίστηκε από τους Αιολείς και τον 8ο αιώνα π.Χ. εντάχθηκε στην Ιωνική Δωδεκάπολη.
Σχέδιο αναπαράστασης της Αρχαίας Σμύρνης στα τέλη του 7ου αιώνα π.Χ. . Τα ανασκαφικά δεδομένα έδειξαν ότι η πόλη είναι μια από τις πρώτες ελληνικές πόλεις που διέθεταν χαρακτηριστικά αστικής οργάνωσης
Κατά την κλασική περίοδο, μετά την καταστροφή που υπέστη από τους Πέρσες τον 6ο αιώνα π.Χ. , η πόλη περιέπεσε σε αφάνεια. Γύρω στο 300 π.Χ. επανιδρύθηκε από τον Μέγα Αλέξανδρο στη πλαγιά του όρους Πάγος, όπου η Βυζαντινή και νεότερη πόλη. Στην ελληνιστική περίοδο ακμάζει, επεκτείνεται, οχυρώνεται και κοσμείται με εντυπωσιακά δημόσια κτίρια και μεγαλοπρεπείς ναούς . Ο Στράβων θα τη χαρακτηρίσει την πιο όμορφη πόλη της Ιωνίας . Κατά τους βυζαντινούς χρόνους η Σμύρνη εξελίχθηκε στο σημαντικότερο λιμάνι των παραλίων της Μικράς Ασίας, μετά την παρακμή της Εφέσου και της Μίλητου . Η πόλη καταλήφθηκε από τους Οθωμανούς στις αρχές του 15 ου αιώνα . Παρά τις απώλειες του πληθυσμού και τις καταστροφές , το ελληνικό στοιχείο διατηρήθηκε και ενισχύθηκε από εποίκους . Έλληνες, Άγγλοι, Γάλλοι, Ιταλοί και Ολλανδοί εγκαταστάθηκαν στο λιμάνι της, όπου κατέληγαν εμπορικοί δρόμοι από όλη τη Μεσόγειο , την Ινδία , την Κίνα.
Το λιμάνι της Σμύρνης κατά τον 16ο αιώνα.
Η κοινωνική ζωή στη Σμύρνη και τα περίχωρα
Γύρω στα 1920 η Σμύρνη ήταν η γη της επαγγελίας. Η επικρατούσα γλώσσα στη <<Γκιαούρ Ιζμίρ>>, όπως την αποκαλούσαν οι Τούρκοι, ή το << Παρίσι του Λεβάντε >> για τους Ευρωπαίους, ήταν η ελληνική, γεγονός το οποίο υποδηλώνει την άνθιση του ελληνικού στοιχείου εκεί. Το ελληνικό στοιχείο υπερτερούσε πληθυσμιακά σε σχέση με τους υπόλοιπους πληθυσμούς, καθώς λίγο πριν την καταστροφή του 1922 η πόλη της Σμύρνης είχε 370.000 κάτοικους από τους οποίους 165.000 ήταν Έλληνες , 80.000 Οθωμανοί Τούρκοι, 55.000 Εβραίοι, 40.000 Αρμένιοι, 6.000 Λεβαντίνοι και 30.000 άλλων εθνικοτήτων. Στο εσωτερικό της πόλης υπήρχαν διάφορες συνοικίες της Σμύρνης , χωριστές κατά θρήσκευμα, μουσουλμανικές , εβραϊκές, χριστιανικές. Στις παρειές του όρους Πάγος απλωνόταν η Πάνω Πόλη ή Άνω Μαχαλάς, όπου βρίσκονταν η συνοικία των Τούρκων και η συνοικία των Εβραίων. Στη Κάτω Πόλη ή Κάτω Μαχαλά κατοικούσαν οι Έλληνες , οι Αρμένιοι και οι Ευρωπαίοι καθολικοί η Φραγκολεβαντίνοι .
Η τουρκική συνοικία της Σμύρνης από το όρος Πάγος`
Η Μικρασιάτισσα Στάσα Ησιγόνη σε συνέντευξη αναφέρει για την τουρκική συνοικία: << Οι Τούρκοι ήταν απομονωμένοι στον τουρκομαχαλά, όπως τον λέγαμε, που ήταν γύρω στον λόφο ,στις υπώρειες του λόφου του Πάγου, μια συνοικία πολύ υποβαθμισμένη , βρώμικη με παιδιά βρώμικα, να τρέχουν νερά στους δρόμους , ένα πολύ ελεεινό το θέαμα. Περνούσαμε καμιά φορά για να πάμε απάνω στο κάστρο και ήταν μια συνοικία πολύ υποβαθμισμένη δεν είχαμε κανένα νταραβέρι με τους Τούρκους.>>. Μερικές από τις συνοικίες της Κάτω Πόλης ήταν η αρμένικη συνοικία η ποια συνόρευε με την εβραϊκή της Πάνω Πόλης και στην άλλη της πλευρά ήταν σε επαφή με τις ελληνικές συνοικίες. Η συνοικία των Ευρωπαίων καθολικών ή Φράγκων , δηλαδή ο Φραγκομαχαλάς της Σμύρνης, ήταν το σημείο εκείνο οπού ήταν συγκεντρωμένη όλη η οικονομική και κοινωνική αριστοκρατία της πόλης . Ήταν ο σημαντικότερος και μεγαλύτερος από όλες τις φράγκικες συνοικίες της Ανατολής. Στην Προκυμαία, το ονομαστό <<Quai>>, υπήρχαν το << Καφέ Πάρι >>, το << Κραίμερ Παλλάς >>, το <<Ποσειδών >> , μερικά από τα ονομαστά κέντρα αναψυχής που διέθεταν ορχήστρα με ζωντανή μουσική (συνήθως Ιταλική). Οι μεγάλες επαύλεις στις αριστοκρατικές συνοικίες και στα προάστια, τα άνετα αστικά σπίτια στο κέντρο της και στη συνοικία της Πούντας και τα λαμπρά καταστήματα στον Φραγκομαχαλά έδιναν στη Σμύρνη φυσιογνωμία και χαρακτήρα ευρωπαϊκής πόλης. Οι εμπορικές – επαγγελματικές συνήθειες των Ελλήνων της Σμύρνης με τους Ευρωπαίους επηρέασαν τη γλώσσα τους , τις καταναλωτικές τους συνήθειες , τα χόμπι τους . Επηρέασαν, μεταξύ άλλων , και τις ενδυματολογικές τους συνήθειες, καθώς από τα μέσα του 18 ου αιώνα οι εύπορες Ελληνίδες προμηθεύονταν φορέματα από Παρισινούς οίκους, ενώ το ευρωπαϊκό κουστούμι εκτόπισε την παλιά << ρωμαίικη φορεσιά >> των ανδρών .
Αστική οικογένεια της Σμύρνης λίγο πριν την καταστροφή
Πλατεία Φασουλά
Ο πρόσφυγας της Σμύρνης και συγγραφέας Γεώργιος Βλέσσας, σε συνέντευξη για τη Σμύρνη αναφέρει : << Τα θέατρά της , οι κινηματογράφοι της , οι λέσχες της , όπως η λέσχη των κυνηγών , το sporting club, στον κήπο του οποίου ο Καλομοίρης με τη μπάντα του τη στρατιωτική ψυχαγωγούσε τους Σμυρνιούς , τα διάφορα κέντρα που υπήρχαν κατά μήκος της προκυμαίας της απέραντης προκυμαίας, ήσαν ελληνικά . Τα καφενεία της, πολυτελέστατα, με ορχήστρες πλήρεις και επώνυμους μουσικούς, σας έδιναν την εντύπωση ότι ζείτε σε μια ευρωπαϊκή πόλη. >>. Μέχρι το 1875 που κατασκευάστηκε η προκυμαία της Σμύρνης, καθημερινός τόπος αναψυχής των Σμυρναίων ήταν η Αγγλική Σκάλα με τα επιθαλάσσια κέντρα της, και από το Πάσχα και μετά ο Μέλης ποταμός , η <<Γέφυρα των Καραβανιών>>, η Πούντα , το << Jardin des fleurs >> , τα << Περιβόλια>>. Για τους απογευματινούς περίπατους τους οι Σμυρναίοι προτιμούσαν την Καραντίνα και το Σεβντίκιοϊ , για τις ανοιξιάτικες παρτίδες τους τα μεσογειακά θέρετρα του Μπουρνόβα και του Μπουτζά, και για τον παραθερισμό τους το καλοκαίρι τα προάστια που βρίσκονταν στον κόλπο της Σμύρνης (Καρατάσι, Καραντίνα, Κορδελιό). Για τις μετακινήσεις έξω από την πόλη οι πιο εύπορες σμυρναϊκές οικογένειες χρησιμοποιούσαν ιδιωτικές τους άμαξες, και οι υπόλοιπες σιδηρόδρομο ή βαποράκια .
Στο Περιβόλι του Καρόλου Ομήρου , στο Κορδελιό, μέλη της παλαιάς αρχοντικής οικογένειας των Ομήρων της Σμύρνη με φίλους (αρχείο Ανά Μαϊλλη – Βεϊνογλου )
Έξω από τη Σμύρνη, 38 χλμ. δυτικά, βρίσκονται τα Βουρλά τόπο καταγωγής της Μικρασιάτισσας Φιλιώς Χαϊδεμένου, η οποία σε συνέντευξη περιγράφει τη ζωή εκεί : << Στη ψυχή τους μέσα είχαν τη δημιουργία και τη χαρά, η δουλειά ήταν για αυτούς προσευχή . Είχαν μεταξύ τους αγάπη και συμπόνια· εκεί δεν είχε να πούμε ένας άλλος που έρχονταν από ένα μακρινό άλλο μέρος να τον πουν ο «ξένος» , όχι. Ο πατριώτης «έλα πατριώτη στο σπίτι μου πέρασε μέσα στο φτωχικό μου θα βρεις την αγάπη , τη ζεστασιά». Να τον προσέξει , να τον ταΐσουν να τον φροντίσουν . Τα δικά μου χρόνια ήταν πάρα πολύ ωραία, γιατί εγώ γεννήθηκα σε ένα σπίτι που ήμουνα μοναχοκόρη. Το μόνο που είχα πονέσει γιατί , επειδή ήμουνα μοναχοκόρη, με κράτησαν από το σχολείο και δεν με αφήναν να τελειώσω , πήγα μόνο στις πρώτες τάξεις του δημοτικού · αυτό με πίκρανε πάρα πολύ και με πικραίνει μέχρι σήμερα , αυτό με πόνεσε πάρα πολύ. Όμως ήταν τότε τα χρονιά έτσι · έτυχε να είμαι μονή κόρη μέσα σε πέντε άτομα της οικογένειας και είπαν ότι έπρεπε να μείνω στο σπίτι. Οι γυναίκες εκεί ήταν χανούμισσες, δε πηγαίναν στα κτήματα όπως ήρθα κ’ είδα εδώ οι γυναίκες , ο άντρας να είναι καβάλα – με συγχωρείς – στο γάϊδαρο και η γυναίκα να είναι έγκυος και να κρατάει στην πλάτη της και ένα φόρτωμα από κλαδιά! Να πεθάνω κόντεψα, τι κακό ήταν αυτό, τι περιφρόνηση της γυναίκας , όχι δεν τα είχαμε εκεί τέτοια πράγματα , εκεί ξέρεις τι λέγανε: « η γυναίκα είναι η κορώνα της κεφαλής του αντρός». Ο άντρας ναι μεν ήταν έξω, έκανε τις δουλειές και όλα αυτά, αλλά ουσιαστικά τη διαχείριση την είχε η γυναίκα σε κάθε σπίτι, και στην οικογένειά της μέσα και έξω στις δουλειές του αντρός, χωρίς βέβαια αυτό να φαίνεται· ο άντρας έπρεπε να είναι άντρας. Θυμάμαι βέβαια την καλή εποχή όταν πουλάγαμε τη σταφίδα. Πήγαιναν ένα δείγμα στον έμπορα , και με αυτό το δείγμα βασίζονταν ο έμπορας να πουλήσεις 50 καντάρια , 60 καντάρια , 100 καντάρια - το καντάρι είναι 44 οκάδες – να πουλήσεις χωρίς να σου κάνει μια έρευνα μέσα, τόση πίστη είχε ότι ούτε θα το άλλαζες το εμπόρευμα ούτε θα του έκανες νοθεία · τίποτα! Όταν ο πατέρας μου πήγαινε να πληρωθεί, καβαλούσε το άλογο, έβανε απάνω το χινγβε , του έδινε η μάνα μου τη μεγάλη τη σακούλα του την καθαρή, γιατί βάνανε μέσα τις λίρες εκεί, και το βάνανε στο ζωνάρι τους. Έβανε το ταραμπουλούσι το ζωνάρι και το σαλβάρι του, το φέσι του το τσακιστό, και πήγαινε στο φλώρο τον έμπορα να λογαριαστούνε. Όταν χτυπούσε η πόρτα – η πόρτα μας ήταν μεγάλη – ανοίγαμε και τα δυο τα φύλλα της πόρτας και έμπαινε ο πατέρας μέσα με το άλογο , και η μητέρα μου κρατούσε το θυμιατό και θύμιαζε και έλεγε και τον κατέβαζε , έβανε τα χεριά της και τον κατέβαζε από το άλογο από πάνω και αυτός έπαιρνε , έβγανε από το ζωνάρι του τη σακούλα του γεμάτη με τις λίρες και έλεγε << Πάρε καλέ τον κόπο μας >> και του έλεγε αυτή – τον φιλούσε και του έλεγε – <<Να “σαι γερός και καλός και όλος ο κόσμος να είναι καλά και υστέρα και εμείς. >> .
Η γέφυρα των καραβανιών στη Σμύρνη
Η εκπαίδευση
Κύριο μέλημα των Ελλήνων της Σμύρνης αποτελούσε η χρήση της ελληνικής γλώσσας, η οποία αφυπνίζει την εθνική συνείδηση. Για να εξασφαλιστεί η εκμάθηση και διάδοσή της, ιδρύσαν εκπαιδευτήρια.
Η Ευαγγελική Σχολή
Σχολή μέσης εκπαίδευσης η οποία ιδρύθηκε το 1717 από τον Μητροπολίτη Σμύρνης Ανανία και αποτέλεσε το πρώτο κοινοτικό σχολείο με τη βοήθεια εξεχόντων Σμυρναίων. Ο μεγάλος διαφωτιστής του Γένους Αδαμάντιος Κοραής φοίτησε στην Ευαγγελική Σχολή και γράφει για τον τρόπο διδασκαλίας : << Ο διδάσκαλος και το σχολείον ωμοίαζαν όλους τους άλλους διδασκάλους και τα σχολεία της Ελλάδος , ήγουν έδιδον διδασκαλίαν πολλά πτωχήν , συνοδευομένην με ραβδισμό πλουσιοπάροχο >> . Αρχικά η Σχολή έφερε διάφορες ονομασίες: <<Μεγάλον Σχολείον >>, << Ελληνικόν Σχολειόν >>, << Ελληνομουσείον >> . Στα μέσα του 19 ου αιώνα διέθετε πλήρες γυμνάσιο, 2 ελληνικά σχολεία και 5 δημοτικά .
Το νέο κτίριο της περίφημης Ευαγγελικής Σχόλης ( φωτ .συλλογή Αντώνη Σ. Μαΐλλη)
Επίσης η Ευαγγελική Σχολή περιλάμβανε βιβλιοθήκη με 50.000 τόμους και 180 σπάνια χειρόγραφα , γυμναστήριο και αρχαιολογικό μουσείο με πολύτιμα αντικείμενα και 15.000 νομίσματα. Το καλοκαίρι του 1922 τελείωσε η ανοικοδόμηση της νέας σχολής. Οι μαθητές εξέρχονταν άρτια μορφωμένοι και με υψηλό θρησκευτικό και εθνικό φρόνημα .
Σμύρνη, 1910 : Απόφοιτοι της Ευαγγελικής Σχολής με τους καθηγητές τους και τον γυμνασιάρχη Γεώργιο Σωτηρίου (φωτ.: Αρχείο Ενώσεως Σμυρναίων)
Το κεντρικό Παρθεναγωγείο
Το Κεντρικό Παρθεναγωγείο ιδρύθηκε το 1830 ως Αλληλοδιδακτικό σχολείο και ήταν το πρώτο ελληνικό σχολείο κοριτσιών στη Σμύρνη. Τα πρώτα χρονιά στεγάστηκε σε αίθουσα του Γραικικού νοσοκομείου, ενώ το 1837 μεταφέρθηκε σε οίκημα που παραχωρήθηκε στον περίβολο της Αγίας Φωτεινής. Τον Σεπτέμβριο του 1841 αρχίζει η λειτουργία του σχολείου ως << Σχολείου της Αγίας Φωτεινής >> . Με πλήρη οργάνωση το παρθεναγωγείο είχε: νηπιαγωγείο , πρότυπο εξατάξιο δημοτικό , αστική διτάξια σχολή, πλήρες τριτάξιο διαδασκαλίο. Για όσες μαθήτριες επιθυμούσαν να ακολουθήσουν πανεπιστημιακές σπουδές, είχε πλήρες τετρατάξιο γυμνάσιο. Είχε και τριτάξιο εμπορικό τμήμα , διτάξιο διδασκαλείο νηπιαγωγών καθώς και ειδικό τμήμα χειροτεχνίας. Πολλές απόφοιτες διορίσθηκαν ως δασκάλες και διέπρεψαν στη λογοτεχνία .
Απολυτήριο του Παρθεναγωγείου της Αγίας Φωτεινής
Ομήρειο Παρθεναγωγείο
Τα εγκαίνια του νέου << Παρθεναγωγείου μετ’ Οικοτροφείου >> έγιναν τον Σεπτέμβριο του 1881. Κατά τον κανονισμό του παρθεναγωγείου η Σχολή απέβλεπε << εις την ψυχικήν διάπλασιν και την προς το αγαθόν αγωγή των μαθητριών >> . Το Παρθεναγωγείο είχε τρία τμήματα : νηπιαγωγείο , σχολείο , και γυμνάσιο . Η Εφορεία του Παρθεναγωγείου μετακάλεσε διακεκριμένους καθηγητές και διδασκάλους από Αγγλία, Γαλλία και Γερμανία να διδάξουν ξένες γλώσσες και να εφαρμόσουν σύγχρονες εκπαιδευτικές μεθόδους . Τέσσερα έτη από την ίδρυση αναγνωρίζεται από το Υπουργείο Δημόσιας Εκπαίδευσης της Ελλάδας ως ισότιμο με το Αρσάκειο Αθηνών. Ύστερα από εισήγηση του Παύλου Αθηνογένη προς την εφορεία του Παρθεναγωγείου , μετονομάζεται σε << Ομήρειον >> , προς τιμή του <<αθάνατου Σμυρναίου ραψωδού >> .
Οι τελειόφοιτες του Ομηρείου Παρθεναγωγείου Σμύρνης το 1905 , με τη διευθύντρια
Ελένη Λουίζου ( φωτ.: Αρχείο Ενώσεως Σμυρναίων )
Λειτουργούσαν άρτια οργανωμένα και περισσότερες από 30 ενοριακές σχολές, ιδιωτικά εκπαιδευτήρια και ξένα σχολεία, ενώ, όταν απελευθερώθηκε η Σμύρνη από τους Έλληνες, ιδρύθηκε πανεπιστήμιο. Ακόμα το 1870 ιδρύθηκε στη Σμύρνη ορφανοτροφείο ενώ στα Βουρλά λειτουργούσε η Αναξαγόρειος Σχολή .
