της Μυρτώς Τσιμούρη
Στον χαοτικό κόσμο της σύγχρονης πολιτικής, η παραπληροφόρηση δεν είναι κάτι καινούργιο. Έχει, όμως, προκύψει μια μοναδική στρατηγική εξάπλωσης προπαγάνδας που έχει συνταράξει το κοινό, όχι αποκρύπτοντας την αλήθεια, αλλά «πνίγοντάς» την σε μια πλημμύρα ψεύδους. Οι ερευνητές αποκαλούν αυτή τη μέθοδο «the firehose of falsehood», όπου firehose είναι η πυροσβεστική μάνικα και falsehood είναι η αναλήθεια. Επομένως, η ακριβής μετάφραση του όρου είναι «η μάνικα της αναλήθειας», το οποίο έχει μεταφορική σημασία. Αυτή η μέθοδος, λοιπόν, αποτελεί ένα εργαλείο που χρησιμοποιούν πολλοί αυταρχικοί ηγέτες, οι οποίοι επιδιώκουν τον έλεγχο της κοινής γνώμης. Αρχικά, παρατηρήθηκε σε ρωσικές εκστρατείες παραπληροφόρησης, έκτοτε όμως έχει χρησιμοποιηθεί αρκετά και από τον Ντόναλντ Τραμπ. Τι είναι, λοιπόν, αυτή η τεχνική;
Το 2016, ερευνητές της RAND Corporation εντόπισαν ένα ξεχωριστό μοτίβο στη ρωσική προπαγάνδα: αντί να δημιουργούν προσεκτικά πιστευτά ψέματα, οι προπαγανδιστές διέδιδαν ταχύτατα έναν τεράστιο όγκο αναληθειών, σε πολλαπλά κανάλια, χωρίς να λαμβάνεται υπόψη η συνοχή ή η ορθότητα των ψεμάτων αυτών. Αυτή η μέθοδος έχει τέσσερα κύρια χαρακτηριστικά:
1) Τη διάδοση πολλών αναληθειών σε πολλαπλά μέσα: Τα ψέματα διαδίδονται ευρέως μέσα από πολυάριθμες πλατφόρμες, καθιστώντας δύσκολη την καταπολέμησή τους.
2) Την ταχεία, συνεχή και επαναλαμβανόμενη διάδοση: Οι αναλήθειες εξαπλώνονται με ταχύτατο ρυθμό, πράγμα που εμποδίζει την αντίκρουσή τους. Επιπλέον, η συχνή επανάληψή τους διευκολύνει την εμπέδωση τους στο σημείο που πολλές φορές καταλήγουν οι πληροφορίες αυτές να θεωρούνται αληθείς.
3) Καμία δέσμευση στην αντικειμενική πραγματικότητα: Η αλήθεια αγνοείται εντελώς.
4) Την έλλειψη συνοχής: Τα ψέματα που προβάλλονται συχνά έρχονται σε αντίθεση μεταξύ τους, χωρίς να υπάρχει κάποια συνέπεια.
Μία από τις πιο γνωστές περιπτώσεις, όπου έχει χρησιμοποιηθεί αυτή η τεχνική σημειώθηκε το 2014 όταν η Ρωσία εισέβαλε στην Κριμαία. Τα ρωσικά στρατεύματα, τα οποία είναι γνωστά και ως «πράσινα ανθρωπάκια», διότι φορούσαν στολές χωρίς σήματα, είχαν εμφανώς καταλάβει την περιοχή. Παρόλο που υπήρχαν βίντεο όπου οι Ρώσοι στρατιώτες ήταν ξεκάθαρα αναγνωρίσημοι και ας μη φορούσαν στολές με στρατιωτικά σήματα, ο Βλαντιμίρ Πούτιν αρνήθηκε κατηγορηματικά την παρουσία τους, ισχυριζόμενος ότι ήταν τοπικές δυνάμεις αυτοάμυνας. Εβδομάδες αργότερα, άλλαξε την ιστορία του και παραδέχτηκε δημόσια ότι ρωσικά στρατεύματα βρισκόντουσαν εκεί καθ” όλη τη διάρκεια του συμβάντος.
Αυτό το κατάφωρο ψέμα δεν ήταν ένα απλό λάθος, αλλά μια επίδειξη ισχύος. Το μήνυμα του Πούτιν ήταν σαφές: η πραγματικότητα είναι ό,τι αποφασίσει εκείνος. Αναγκάζοντας τους ανθρώπους να διαψεύσουν ένα τόσο προφανές ψέμα, αποδυνάμωσε την αξιοπιστία των αντικειμενικών γεγονότων και έδειξε ότι η ίδια η αλήθεια είναι κάτι που μπορεί να πλάσει όπως επιθυμεί.
Ο Τραμπ έχει χρησιμοποιήσει αυτή τη μέθοδο άπειρες φορές. Μερικές από τις πιο διαδεδομένες αναλήθειες που έχει πει είναι οι εξής: Ότι ήταν εναντίον του πολέμου στο Ιράκ. Ότι εκατομμύρια άνθρωποι ψήφισαν παράνομα στις εκλογές του 2016 (δεν υπάρχουν στοιχεία που να υποστηρίζουν αυτόν τον ισχυρισμό). Ότι οι μειώσεις που έκανε στους φόρους όταν ήταν πρόεδρος ήταν οι μεγαλύτερες στην ιστορία των Ηνωμένων Πολιτειών. Ότι ο Ομπάμα ίδρυσε την ISIS, μια τζιχαντιστική τρομοκρατική οργάνωση που διακυβέρνησε περιοχές του σημερινού Ιράκ και της Συρίας. Ότι η κυβέρνηση του Ομπάμα του είχε βάλει κοριούς.
Τα περισσότερα από αυτά τα ψέματα συνέχισε να τα χρησιμοποιεί και να τα επαναλαμβάνει ακόμη και όταν είχαν αποδειχθεί αναληθή. Δεν ήταν λίγες οι φορές επίσης που έλεγε εντελώς αντιφατικά πράγματα ή που άλλαζε προηγούμενες δηλώσεις. Κάθε φορά που οι δηλώσεις του αμφισβητούνταν, εκείνος θα απέρριπτε τις κριτικές ή θα άλλαζε τα λεγόμενά του, χωρίς να παραδέχεται την αντίφαση.
Επαναλαμβάνοντας ψέματα και αδιαφορώντας για τη λογική τους συνοχή, η στρατηγική του Τραμπ παρομοιάζει την προσέγγιση του Πούτιν. Στόχος των δύο πολιτικών ηγετών είναι η εκμετάλλευση της σύγχυσης που προκαλούν οι ανακριβείς και ψευδείς πληροφορίες που διαδίδουν παρά η απόκτηση της εμπιστοσύνης του λαού τους.
Η επιτυχία του «firehosing» δεν έγκειται στο να κάνει τους ανθρώπους να πιστέψουν τα ψέματα, αλλά στο να εξαντλήσει όσους αντιτίθενται με αυτούς που τα διαδίδουν και στο να υπονομεύσει την ίδια την ιδέα της αντικειμενικής πραγματικότητας. Εξάλλου, όπως είπε και ο Garry Kasparov: «Ο σκοπός της σύγχρονης προπαγάνδας δεν είναι μόνο η παραπληροφόρηση ή η προώθηση μιας ατζέντας. Είναι η εξάντληση της κριτικής σου σκέψης, η εκμηδένιση της αλήθειας». Οι ψυχολογικές και πολιτικές επιπτώσεις της στρατηγικής αυτής είναι βαθιές:
1) Το «Fact-Checking» καθίσταται αναποτελεσματικό: Το «fact-checking», η προσπάθεια δηλαδή να εξακριβωθεί η αλήθεια, δεν λειτουργεί ενάντια στο «firehosing». Για παράδειγμα, όταν ο Τραμπ υποστήριξε ψευδώς πως ο Ομπάμα ίδρυσε την ISIS, τα μέσα ενημέρωσης στην προσπάθειά τους να απομυθοποιήσουν τον ισχυρισμό, τον επαναλάμβαναν διαρκώς, ενισχύοντας με αυτόν τον τρόπο ακούσια το ψέμα.
2) Η αλήθεια γίνεται ζήτημα δύναμης: Πλέον το πόσο αληθές είναι ένα γεγονός δεν εξαρτάται από τις αποδείξεις που το καθιστούν έγκυρο, αλλά κρίνεται με βάση τη δύναμη και την επιρροή αυτού που το διατυπώνει. Η Ρωσοαμερικανίδα δημοσιογράφος Masha Gessen υποστηρίζει ότι το «firehosing» δεν έχει να κάνει με την πειθώ, αλλά αντ’ αυτού πρόκειται για τη διεκδίκηση του ελέγχου της πραγματικότητας.
3) Η πραγματικότητα γίνεται κομματική: Η περιβόητη δήλωση του Τραμπ πως «Αυτό που βλέπετε και αυτό που διαβάζετε δεν είναι αυτό που συμβαίνει», παραλληλίζει μια φράση από το διάσημο βιβλίο του George Orwell «1984»: «Το κόμμα σάς είπε να απορρίψετε τις ενδείξεις που υποδεικνύουν τα μάτια και τα αυτιά σας. Αυτή ήταν η τελευταία και πιο στοιχειώδης εντολή τους». Αυτές οι φράσεις υπονοούν ότι η αλήθεια καθορίζεται από την πολιτική ηγεσία.
Το «firehosing» δεν διαδίδει απλώς παραπληροφόρηση, παράλληλα καταστρέφει ενεργά τα θεμέλια της αλήθειας. Βομβαρδίζοντας το κοινό με ψέματα, ηγέτες όπως ο Πούτιν και ο Τραμπ δημιουργούν ένα περιβάλλον όπου τα γεγονότα διαρκώς αμφισβητούνται, η ενέργεια για αντιπαράθεση των ατόμων εξαντλείται και αυτοί που εξουσιάζουν καθορίζουν την πραγματικότητα. Απώτερος στόχος της μεθόδου δεν είναι να περάσει τα ψέματα ως αλήθεια, αλλά να αποδυναμώσει έννοιες, όπως η αλήθεια και η πραγματικότητα.
Η καταπολέμηση αυτής της μεθόδου δεν περιορίζεται μόνο στον απλό έλεγχο των δεδομένων που μας παρουσιάζονται. Απαιτεί συνειδητοποίηση της ίδιας της στρατηγικής και επίμονη προσπάθεια προκειμένου να αποτρέψουμε τα ψέματα να κυριαρχούν στον δημόσιο λόγο. Εάν η αλήθεια γίνει απλώς μια άλλη «θέση», τότε οι πιο ισχυρές φωνές, όχι οι πιο αληθείς, θα αποφασίζουν τι είναι πραγματικό.
