της Μυρτούς Τσιμούρη
O Τζορτζ Όργουελ είπε κάποτε ότι: «Όλη η τέχνη είναι προπαγάνδα». Η τέχνη είναι μια παγκόσμια γλώσσα, μια μορφή έκφρασης. Η κριτική που ασκεί σε κοινωνικές και πολιτικές πραγματικότητες τής έχει επιτρέψει πολλές φορές να αποτελέσει καταλύτη για την αλλαγή. Γι’ αυτόν τον λόγο πολλά αυταρχικά καθεστώτα καθ” όλη τη διάρκεια της ιστορίας την έχουν χειραγωγήσει σκόπιμα για να διαδώσουν τις πολιτικές ιδεολογίες τους και την έχουν μετατρέψει σε ισχυρό όπλο προπαγάνδας.
Δύο από τα πιο εμβληματικά προπαγανδιστικά έργα τέχνης εμφανίστηκαν κατά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Το πρώτο δημοσιεύτηκε το 1914 και είχε σκοπό να στρατολογήσει εθελοντές στον βρετανικό στρατό. Η εικόνα απεικονίζει τον Λόρδο Κίτσενερ, έναν ευρέως σεβαστό στρατιώτη που προήχθη στη θέση του Βρετανού Υπουργού Πολέμου. Η φήμη του παρείχε μια αναγνωρίσιμη εικόνα σεβασμού και δύναμης.
Αυτή η δυναμική εικόνα έδωσε την έμπνευση για την εμβληματική πλέον αφίσα του Uncle Sam. Εκτυπώθηκε για πρώτη φορά το 1917 και σχεδιάστηκε για στρατολόγηση στον στρατό των ΗΠΑ. Εκτυπώθηκαν πάνω από τέσσερα εκατομμύρια αντίτυπα. Σήμερα ο θείος Σαμ είναι μια αμερικανική πολιτιστική εικόνα που συνδέεται με την κυβέρνηση και τον πατριωτισμό των ΗΠΑ.
Η «We Can Do It!» αφίσα είναι μια αμερικανική αφίσα του Β” Παγκοσμίου Πολέμου που δημιουργήθηκε από τον J. Howard Miller το 1943 για την Westinghouse Electric ως μια εμψυχωτική εικόνα για την ενίσχυση του ηθικού των εργαζόμενων γυναικών.
Η αφίσα χρησιμοποιήθηκε ελάχιστα κατά τη διάρκεια του Β” Παγκοσμίου Πολέμου. Ανακαλύφθηκε ξανά στις αρχές της δεκαετίας του 1980 και αναπαρήχθη ευρέως σε πολλές μορφές. Η «We Can Do It!» αφίσα χρησιμοποιήθηκε για την προώθηση του φεμινισμού και άλλων πολιτικών ζητημάτων ξεκινώντας από τη δεκαετία του 1980. Ακόμα και σήμερα αποτελεί φεμινιστικό σύμβολο.
Ένα άλλο παράδειγμα αποτελούν οι αφίσες του Mao Zedong, ενός Κινέζου κομμουνιστή επαναστάτη, που ίδρυσε τη Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας. Κατά τη διάρκεια της Πολιτιστικής Επανάστασης, οι προπαγανδιστικές αφίσες έγιναν μια από τις κύριες πηγές πληροφόρησης λόγω του χάους. Ήταν ένας απλός και ξεκάθαρος τρόπος για να μεταδοθεί το μήνυμα του κόμματος στις μάζες, συμπεριλαμβανομένων εκείνων που ήταν αναλφάβητοι. Τα χρώματα που ξεχωρίζουν στις αφίσες είναι το κόκκινο, το μαύρο και το άσπρο, δηλαδή τα χρώματα του κομμουνισμού και της επανάστασης. Οι αφίσες απεικόνιζαν μια ιδεαλιστική και πλασματική πραγματικότητα, καθώς εκείνη την εποχή εκατομμύρια πέθαιναν από την πείνα. Οι αφίσες αυτές είχαν σχεδιαστεί με σκοπό να αναδείξουν τον Mao σαν άνθρωπο του λαού και σωτήρα.
Οι φωτογραφίες μπορούν να αποτελέσουν και αυτές εργαλεία προπαγάνδας. Μία από τις πιο αναγνωρίσιμες φωτογραφίες που έχει χρησιμοποιηθεί ως σύμβολο προπαγάνδας είναι η «Guerrillero Heroico». Είναι μια εμβληματική φωτογραφία του μαρξιστή επαναστάτη Ernesto “Che” Guevara που τραβήχτηκε από τον Alberto Korda στις 5 Μαρτίου 1960, στην Αβάνα της Κούβας, σε μια τελετή μνήμης για τα θύματα της έκρηξης «La Coubre». Αυτό που κάνει τη φωτογραφία αυτή τόσο ισχυρή είναι τα στρώματα συμβολισμού που περιέχει. Ο Guevara, ένα επαναστατικό είδωλο, δεν απεικονίζεται ως μαχητικός ηγέτης, αλλά ως μια στωική και στοχαστική φιγούρα. Η φωτογραφική σύνθεση της εικόνας, με το έντονο βλέμμα του Che και την αντίθεση μεταξύ φωτός και σκιάς, αποτυπώνει την ουσία του αγώνα για δικαιοσύνη και ισότητα. Η φωτογραφία αποτέλεσε και αποτελεί ένα σύμβολο της επανάστασης, του συλλογικού πνεύματος και του αγώνα για την ελευθερία.
Η προπαγάνδα έχει να κάνει με τη δημιουργία μιας ψευδαίσθησης και τη χειραγώγηση της πραγματικότητας, και από αυτή την άποψη είναι παρόμοια με τον κινηματογράφο. Οι ταινίες είναι μια σειρά εικόνων που δίνουν την ψευδαίσθηση του βάθους, της κίνησης και της ζωής. Για τον λόγο αυτό, πολλά αυταρχικά καθεστώτα χρησιμοποίησαν τον κινηματογράφο ως μέσο διάδοσης των ιδεολογιών τους. Η ναζιστική κυβέρνηση του Χίτλερ ήλεγχε όλη την κινηματογραφική βιομηχανία. Για να βεβαιωθεί ότι το μήνυμά της θα έφτανε ακόμα και στους πιο ευπηρέαστους στην κοινωνία, είχε εξασφαλίσει ότι όλα τα σχολεία είχαν προτζέκτορες.
Μια από τις πιο εμβληματικές προπαγανδιστικές ταινίες, το «Triumph of the Will» της Leni Riefenstahl, απεικονίζει αποτελεσματικά τα χαρακτηριστικά τόσο του Τρίτου Ράιχ όσο και του εθνικοσοσιαλισμού. Ο Αδόλφος Χίτλερ ήταν ο υπαίτιος για τη δημιουργία της ταινίας και υπήρξε ανεπίσημος παραγωγός της. Το όνομά του εμφανίζεται στους τίτλους έναρξης. Εξιστορεί το Συνέδριο του Ναζιστικού Κόμματος του 1934 στη Νυρεμβέργη, στο οποίο συμμετείχαν περισσότεροι από 700.000 υποστηρικτές των Ναζί. Το κυρίαρχο θέμα της ταινίας είναι η επιστροφή της Γερμανίας ως μεγάλη δύναμη με αρχηγό τον Χίτλερ.
Πολλοί ιστορικοί έχουν υποστηρίξει ότι η «Χρυσή Εποχή» του ρωσικού κινηματογράφου έλαβε χώρα μεταξύ της επανάστασης των Μπολσεβίκων του 1917 και του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου. Η νεοσύστατη Σοβιετική Ένωση αντιμετώπισε δυσκολίες στη διακυβέρνηση της χώρας λόγω του μεγέθους της, των ανεπαρκών μέσων μεταφοράς μεταξύ αγροτικών και αστικών περιοχών και των φτωχών επικοινωνιακών δεξιοτήτων του λαού της. Ωστόσο, υπό την ηγεσία του Vladimir Ilyich Lenin, το κράτος άρχισε να υποστηρίζει τους ντόπιους σκηνοθέτες για να βοηθήσουν στη διαμόρφωση του έθνους σύμφωνα με τις ανάγκες του σοβιετικού καθεστώτος. Ο Lenin ήταν ένα πολύ μορφωμένο και καλλιεργημένο άτομο που απολάμβανε την τέχνη του κινηματογράφου για την καλλιτεχνική του αξία.
Ο κινηματογράφος στη Σοβιετική Ρωσία δεν ασχολήθηκε ιδιαίτερα με την αντανάκλαση της πραγματικότητας. Αντίθετα, προτιμούσε να την αλλοιώνει με σκοπό να χειραγωγήσει το κοινό. Ένα από τα πιο συχνά θέματα των ρωσικών ταινιών περιελάμβανε την ιδέα του «Εμείς» εναντίον των «Αυτών». Αυτό το θέμα ήταν κεντρικό στην ταινία «Battleship Potemkin» του Sergei Eisenstein, που αποτελεί μια δραματοποιημένη εκδοχή της ανταρσίας του πληρώματος του πολεμικού πλοίου Ποτέμκιν το 1905. Η ταινία λειτούργησε ως υπενθύμιση στο κοινό για τα δεινά της αριστοκρατίας στην κοινωνία και ως δικαίωση της επανάστασης του 1917.
Μια από τις πιο εμβληματικές σκηνές της ταινίας είναι η σφαγή στα Σκαλιά της Οδησσού, όπου στρατιώτες του στρατού του Τσάρου ανοίγουν πυρ σε ένα πλήθος αθώων πολιτών. Άντρες, γυναίκες και παιδιά παλεύουν να κατευθυνθούν προς το κάτω μέρος των σκαλοπατιών, μόνο και μόνο για να τους κόψουν έφιπποι Κοζάκοι που εισχωρούν στο πλήθος. Έπειτα, ακολουθεί μια ανατριχιαστική σκηνή ενός μωρού σε καρότσι που κατεβαίνει τα σκαλιά μέσα στο μακελειό. Ιστορικά αυτό το γεγονός δεν συνέβη ποτέ, αλλά ο Eisenstein επέλεξε να το συμπεριλάβει για να δώσει δραματική ένταση στην ιστορία και να ενισχύσει τις επαναστατικές αξίες των Μπολσεβίκων.
Η αποτελεσματικότητα της μουσικής ως προπαγάνδα βασίζεται στη δύναμη που διαθέτει η μουσική— να υποκινεί συγκεκριμένα συναισθήματα και σκέψεις στο μυαλό μας. Η μουσική είναι ένα μέσο ελέγχου του μηνύματος του παρόντος και όπως είπε ο George Orwell στο βιβλίο του, «1984»: «Όποιος ελέγχει το παρελθόν ελέγχει και το μέλλον. Αυτός που ελέγχει το παρόν ελέγχει και το παρελθόν».
Ένα χαρακτηριστικό προπαγανδιστικό τραγούδι είναι το «Over There» του George M. Cohan, το οποίο γράφτηκε για να εμπνεύσει νεαρούς άντρες να στρατολογηθούν και να υπηρετήσουν την χώρα τους, την Αμερική, κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Οι στίχοι λένε:
«Johnny, πάρε το όπλο σου, πάρε το όπλο σου, πάρε το όπλο σου
Παρ’ το στον αγώνα, στον αγώνα, στον αγώνα.
Άκουσε τους να καλούν εσένα και εμένα, όλους στο όνομα της ελευθερίας.
Σπεύσε αμέσως, χωρίς καθυστέρηση— ξεκίνα σήμερα.
Κάνε τον πατέρα σου περήφανο που έχει τέτοιο παλικάρι.
Πες στην αγαπημένη σου να μη μαραζώνει,
πες της να είναι περήφανη για την στάση του αγοριού της.
Εκεί πέρα, εκεί πέρα.
Διέδωσε το μήνυμα, διέδωσε το μήνυμα εκεί πέρα—
Ότι οι Γιάνκηδες έρχονται,
ότι οι Γιάνκηδες έρχονται,
οι κρότοι των τυμπάνων ακούγονται παντού.
Οπότε, ετοιμάσου— πες μια προσευχή.
Διέδωσε το μήνυμα, διέδωσε το μήνυμα για να τους προειδοποιήσεις.
Θα έρθουμε, ερχόμαστε εκεί πέρα
και δεν θα γυρίσουμε πίσω μέχρι να τελειώσουν τα πάντα εκεί πέρα.
Johnny, πάρε το όπλο σου, πάρε το όπλο σου, πάρε το όπλο σου.
Johnny δείξε στους Χουν
ότι είσαι γιος ενός όπλου.
Ύψωσε τη σημαία και άσε τη να ανεμίσει,
Yankee Doodle, είναι θέμα ζωής ή θανάτου.
Φτιάξε τις μικρές σου αποσκευές,
δείξε το σθένος σου, εκτέλεσε το καθήκον σου.
Yankee, ανέβα τις βαθμίδες,
απ’ τις πόλεις και τα τανκς.
Κάνε την μητέρα σου περήφανη,
καθώς και την πατρίδα»
Πάνω από 100.000 Αμερικανοί στρατιώτες σκοτώθηκαν κατά τη διάρκεια του πολέμου.
Λόγω της παγκοσμιοποίησης, του διαδικτύου και πολλών άλλων παραγόντων, η προπαγάνδα στις μέρες μας δεν είναι η ίδια. Για παράδειγμα, είναι αρκετά δύσκολο οι σημερινές κυβερνήσεις να έχουν τον απόλυτο έλεγχο του κινηματογράφου. Αυτό δεν σημαίνει, όμως, ότι στη σημερινή εποχή η τέχνη δεν αποτελεί μέσο προπαγάνδας. Χρησιμοποιείται πιο έμμεσα και λιγότερο αισθητά. Καθώς, λοιπόν, σήμερα τα πράγματα που ακούμε, διαβάζουμε και βλέπουμε περιέχουν πολλές φορές κρυφά μηνύματα, η ύπαρξη μιας ολοκληρωμένης και πραγματικής εκπαίδευσης είναι απαραίτητη. Μιας εκπαίδευσης, δηλαδή, που θα ενισχύει την ελεύθερη και κριτική σκέψη, που θα δημιουργεί πολίτες μορφωμένους και ικανούς να αντισταθούν στην προπαγάνδα. Άλλωστε, όπως έγραψε και ο Ρήγας Φεραίος: «Εκ των γραμμάτων γεννάται η προκοπή με την οποίαν λάμπουν τα ελεύθερα έθνη».
