Το δέντρο της προκατάληψης
Ποιες είναι οι ρίζες του και που καταλήγουν τα φύλλα του;
Σύμφωνα με έρευνα που είδε πρόσφατα το φως της δημοσιότητας, το φαινόμενο της προκατάληψης μαστίζει τις εκάστοτε κοινωνίες σχεδόν από την αρχή της ιστορίας μέχρι και σήμερα. Η προκατάληψη, δηλαδή η υιοθέτηση ανορθολογικών απόψεων άκριτα και παθητικά, επιφέρει σοβαρές συνέπειες τόσο στο άτομο όσο και την ευρύτερη κοινωνία. Από πού όμως πηγάζει η προκατάληψη;
Το φαινόμενο αυτό έχει ρίζες σε ψυχολογικούς αλλά και κοινωνικούς παράγοντες. Ειδικότερα, όπως διαφαίνεται από τον ορισμό αυτού του φαινομένου, κύρια αιτία είναι η έλλειψη κριτικής σκέψης και η αβίαστη υιοθέτηση τέτοιων αντιλήψεων από το άτομο. Ο άνθρωπος ο μη ενημερωμένος σωστά γίνεται υποχείριο άλλων και επηρεάζεται από τις απόψεις τους θεωρώντας τις αυθεντικές. Κατά συνέπεια, υποστηρίζει εσφαλμένες ιδέες χωρίς να τις φιλτράρει και να τις επεξεργάζεται, αναπαράγοντάς τις και αυτός με τη σειρά του.
Ακόμα, είναι γνωστό πως ορισμένες προκαταλήψεις περνούν από γενιά σε γενιά χωρίς να το αντιληφθούμε, καθώς έχουν ριζώσει τόσο βαθιά στη νοοτροπία των ανθρώπων που δεν τολμούν ούτε στιγμή να τις αμφισβητήσουν. Πλήθος από αυτές τις στερεοτυπικές αντιλήψεις πηγάζουν από παλαιότερες γενιές και συνήθως σχετίζονται με μίσος απέναντι σε ορισμένες ομάδες ανθρώπων, όπως είναι λόγου χάρη οι ομοφυλόφιλοι και οι έγχρωμοι. Έπειτα, περνούν σε επόμενες γενιές μέσα από την παράδοση.
Τέλος, εξίσου σημαντικό ρόλο στη διαιώνιση των προκαταλήψεων επιτελούν η έλλειψη ανεκτικότητας και η μαζοποίηση. Πολλοί θεωρούν το διαφορετικό ως “ξένο” και κατ΄ επέκταση “επικίνδυνο” και “καταστροφικό” για το παραδοσιακά “ορθό”. Ως εκ τούτου, η ετερότητα λαμβάνεται ως δείγμα κατωτερότητας και είναι a priori απορριπτέα, χωρίς να στηρίζεται σε κάποιον ουσιαστικό λόγο ή επιχείρημα.
Είναι προφανές πως το φαινόμενο αυτό έχει σοβαρές επιπτώσεις στο άτομο. Συγκεκριμένα, ο άνθρωπος που υιοθετεί τέτοιες απόψεις αδυνατεί να κρίνει ένα ζήτημα με νηφαλιότητα και αντικειμενικότητα, αφού στερείται πολυπρισματικής οπτικής και γίνεται στενόμυαλος και αδρανής, αποδεχόμενος παθητικά αντιλήψεις άλλων. Συνεπώς, γίνεται χειραγωγήσιμος και εύκολο θύμα φανατισμού και άλλων ανορθολογικών πεποιθήσεων.
Επιπρόσθετα, συχνά αναπτύσσονται στο άτομο ψυχολογικά συμπλέγματα, καθώς δεν αποδέχεται οτιδήποτε το διαφορετικό, ενώ γίνεται μισαλλόδοξο και καχύποπτο. Φέρεται συχνά με αγένεια και μίσος απέναντι σε μειονότητες, απορρίπτοντας παράλληλα εμπειρίες και ανθρώπους λόγω της προκατάληψής του σε ένα ζήτημα.
Ταυτόχρονα, το φαινόμενο της προκατάληψης έχει αντίκτυπο και στην κοινωνία υπονομεύοντας θεμελιωδώς την ευημερία και την κοινωνική συνοχή. Με άλλα λόγια, δημιουργούνται δύο αντίπαλα/αντιμαχόμενα στρατόπεδα μεταξύ των προκατειλημμένων και των θυμάτων τους, διχάζοντας την κοινωνία και “στρώνοντας το χαλί” για συγκρούσεις και εγκληματικές συμπεριφορές. Η ετερότητα λοιδορείται, περιφρονείται και περιθωριοποιείται, ενώ υπάρχει κίνδυνος να υπάρξουν θύματα σωματικής βίας και λεκτικής στοχοποίησης από διάφορους φανατικούς.
Επιπλέον, επικρατεί το πνεύμα της μαζοποίησης και του μιμητισμού, εφόσον η πλειονότητα αναπαράγει άκριτα πεποιθήσεις και καταδικάζει τη διαφορετικότητα. Την ίδια στιγμή, προάγεται η μονομέρεια της σκέψης και η άμβλυνση των πνευματικών οριζόντων.
Τελευταία αλλά εξίσου σημαντική συνέπεια της προκατάληψης στην κοινωνία είναι η κατάλυση της δημοκρατικού πολιτεύματος και η άνοδος ολοκληρωτικών καθεστώτων. Πολλές φορές ιστορικά έχει παρατηρηθεί η αρχή πολέμων και δικτατοριών με αφορμή στερεοτυπικές αντιλήψεις, όπως ο αντισημιτισμός.
Ανακεφαλαιώνοντας, οι προκαταλήψεις αποτελούν σοβαρό αρνητικό φαινόμενο που επιφέρει σημαντικές επιπτώσεις τόσο στο άτομο που εμφορείται από αυτές όσο και στον κοινωνικό μας ιστό. Αρκεί να κατανοήσουμε σε βάθος τις πηγές του και να είμαστε οι ίδιοι ανοιχτόμυαλοι και δεκτικοί, προκειμένου να αντιμετωπιστεί ριζικά, πριν το αυγό του φιδιού γεννηθεί…
Κατερίνα Αρκουλή
Έγινε φανερό μέσα από το άρθρο σου, Κατερίνα, και πόσο βαθιές είναι οι ρίζες του δέντρου των προκαταλήψεων, με δεδομένο ότι αρκετές από αυτές εξακολουθούν να υφίστανται εδώ και εκατοντάδες – να μη πω χιλιάδες – χρόνια, και σε πόσο επικίνδυνες ατραπούς μπορεί να οδηγήσουν την ανθρωπότητα οι συνεχείς διακλαδώσεις και τα τοξικά άνθη του δέντρου αυτού. Ας κόψουμε, λοιπόν, με αρωγούς τη λογική και την ευαισθησία αυτό το δέντρο, κι ας φυτέψουμε στη θέση του ένα άλλο, το οποίο θα φέρνει πιο κοντά τους ανθρώπους αντί να τους διαχωρίζει…