Ο ΑΝΕΜΟΣ
«Οι σημάντορες άνεμοι που ιερουργούνε
που σηκώνουν το πέλαγος σαν Θεοτόκο
που φυσούν κι ανάβουνε τα πορτοκάλια
που σφυρίζουν στα όρη και έρχονται
ο Μαΐστρος, ο Λεβάντες, ο Γαρμπής
ο Πουνέντες, ο Γραίγος, ο Σιρόκος
η Τραμουντάνα, η Όστρια»
Οδυσσέας Ελύτης, «Δοξαστικόν» από το Άξιον Εστί
Σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία, οι άνεμοι ήταν τέσσερις και μάλιστα Θεοί: ο Βορέας, ο Νότος, ο Εύρος και ο Ζέφυρος. Ο Αίολος, διορισμένος από τον Δία, κρατούσε τους ανέμους κλεισμένους σε έναν ασκό και τους άφηνε ελεύθερους μόνο με εντολή του Δία…
Σήμερα, ονομάζουμε άνεμο κάθε αισθητή οριζόντια μετακίνηση του αέρα που περιβάλλει τη Γη, κυρίως κοντά στην επιφάνειά της. Η εμφάνιση του ανέμου οφείλεται κυρίως σε δύο λόγους:
- Στη θέρμανση της επιφάνειας της Γης από τον Ήλιο, που είναι διαφορετική σε κάθε γεωγραφικό πλάτος.
- Στην περιστροφή της Γης περί τον άξονά της.
Παίζουν ρόλο και τοπικά φαινόμενα που έχουν να κάνουν με τη μορφολογία του εδάφους, το κλίμα κ.ά.
Αναλυτικότερα, όταν μια περιοχή θερμαίνεται περισσότερο από μια γειτονική της, ο αέρας αραιώνει και ανέρχεται, με αποτέλεσμα εκεί να μειώνεται η ατμοσφαιρική πίεση. Αντίστροφα, σε μια γειτονική ψυχρή περιοχή η ατμοσφαιρική πίεση αυξάνεται. Τότε πραγματοποιείται ροή αέρα, δηλαδή άνεμος, από την ψυχρή προς τη θερμή περιοχή (από την περιοχή μεγάλης πίεσης προς την περιοχή μικρής πίεσης).
Ας εξετάσουμε τη δημιουργία της θαλάσσιας αύρας: λέγεται και «μπάτης» ή «μπουκαδούρα» και πρόκειται για άνεμο που πνέει από το πρωί ως το μεσημέρι από τη θάλασσα προς τη γειτονική στεριά και είναι εύκολα παρατηρήσιμος, όταν ο καιρός είναι αίθριος, ώστε να μην υπάρχουν άλλα φαινόμενα. Νωρίς το πρωί η θερμοκρασία θάλασσας και στεριάς είναι ίδια και δεν υπάρχει μπάτης. Καθώς η μέρα προχωρά, ο αέρας πάνω από τη στεριά θερμαίνεται νωρίτερα σε σχέση με αυτόν πάνω από τη θάλασσα (η στεριά έχει μικρότερη θερμοχωρητικότητα από τη θάλασσα). Γι’ αυτό ο αέρας πάνω από τη θάλασσα έχει πιο μεγάλη πίεση από τον αέρα ίδιου ύψους πάνω από τη στεριά. Έτσι, γίνεται ροή αέρα από τη θάλασσα προς τη στεριά.
Γενικότερα, οι ροές των ανέμων φαίνονται στο ανεμολόγιο. Η διεύθυνσή τους καθορίζεται από το σημείο του ορίζοντα από το οποίο προέρχονται. Η ονομασία τους έχει ποικίλες προελεύσεις. Για παράδειγμα:
- Βοριάς ή Τραμουντάνα: από το ιταλικό tramontana (=έρχεται από τα βουνά)
- Πουνέντες: από το ιταλικό ponente (=δυτικός)
- Λίβας: από το αρχαιοελληνικό Λίψ (=από τη Λιβύη)
- Όστρια: από το ιταλικό ostro (=νότιος)
- Γαρμπής: από το αραβικό garbi (=δυτικός)
Η ταχύτητα και οι συνέπειες των ανέμων περιγράφονται από την κλίμακα Beaufort (Μποφόρ), π.χ.:
- 1 Μποφόρ: Σχεδόν άπνοια, ελαφρές ζάρες στη θάλασσα
- 3 Μποφόρ: Ασθενής, κυματάκια μέχρι 60 cm («προβατάκια»)
- 7 Μποφόρ: Σχεδόν θυελλώδης, κύματα 5 m, η θάλασσα άσπρη από τον αφρό, δύσκολο το περπάτημα κόντρα στον άνεμο
- 9 Μποφόρ: Ισχυρή θύελλα, δύσκολη η όρθια στάση στη στεριά
- 12 Μποφόρ: Τυφώνας, κύματα 15 m, δεν φαίνεται αν ένα σκάφος στη θάλασσα είναι πάνω στο νερό ή στον αέρα
Γιάννης Πουλόπουλος
Ο αέρας στην ελληνική φιλοσοφία
Ο Αναξιμένης, Ίωνας με καταγωγή από τη Μίλητο, προσωκρατικός φυσικός φιλόσοφος, μαθητής του Αναξίμανδρου, υποστήριζε ως πρώτη αρχή του κόσμου τον αέρα, το αραιότερο στοιχείο της ύλης, μια αχανή και άπειρη πνοή που διαπερνά τα πάντα.
Όπως η ψυχή, όντας αέρας, μας συγκρατεί, έτσι και το πνεύμα και ο αέρας περιέχουν ολόκληρο τον κόσμο. Αναξιμένης (περ. 585-525 π.Χ.)
Ο Πυθαγόρας δίδασκε ότι τα τέσσερα στοιχεία – αήρ, πυρ, ύδωρ και γαία – αποτελούν μία Τετρακτύ, αντιστοιχίζοντας τη φωτιά προς τη μονάδα, τον αέρα προς τη δυάδα, το νερό προς την τριάδα και τη γη προς την τετράδα, όπως μας αναφέρει ο Ιάμβλιχος.
Ο Πλάτωνας όρισε για κάθε στοιχείο ένα γεωμετρικό στερεό, το τετράεδρο για τη φωτιά, το εξάεδρο για τη γη, το οκτάεδρο για τον αέρα, το δωδεκάεδρο για τον αιθέρα, και το εικοσάεδρο για το νερό.
Εννοιολογικές διαδρομές…
Στα λατινικά η λέξη «άνεμος» πέρασε ως «animus» αλλά με διαφορετικό εννοιολογικό περιεχόμενο: σημαίνει την ψυχή. Είναι προφανής η σύνδεση του ανέμου με το ρήμα πνέω και τη λέξη πνοή, κι ακολούθως την αναπνοή – ζωτικής σημασίας λειτουργία του ανθρωπίνου (κι όχι μόνο) οργανισμού. Όταν παύσει ο άνθρωπος να αναπνέει, ξεψυχάει, χάνει δηλαδή την ψυχή του και πεθαίνει. Έτσι, γίνεται κατανοητή και η εννοιολογική σύνδεση του ανέμου με την ψυχή.
Για εμένα ο αέρας είναι το πιο «γοητευτικό» από τα τέσσερα στοιχεία της φύσης. Κι αυτό, γιατί τα άλλα τρία μπορώ να τα αντιληφθώ με την όραση, αλλά ο α-έρας, ο άν-εμος, έχει αυτό το άλφα το στερητικό μπροστά, που τον καθιστά α-όρατο αλλά και μυστηριωδώς α-παραίτητο… Κάθε τι που μας καθορίζει, αλλά δεν το βλέπουμε, διατηρεί αυτή τη μαγεία ενός μυστικού κόσμου που αποκαλύπτεται στον άνθρωπο με έναν «αέρινο» τρόπο. Ίσως, η πανέμορφη ελληνική λέξη «ψυχανεμίζομαι» να περικλείει και να σφραγίζει μια κοσμική σοφία για τον αιώνιο και άναρχο Λόγο…
Άγγελος Τζαλαλής
DUST IN THE WIND-KANSAS
Η ιδέα να δημοσιεύσουμε ένα άρθρο για τον άνεμο «φύσηξε» από τον συνάδελφο και φίλο Γιάννη Πουλόπουλο και ομολογουμένως παρέσυρε κι εμένα σαν φύλλο που βρέθηκε στον δρόμο του, με αποτέλεσμα να «αιωρηθώ» για λίγο ψηλότερα από τη συνήθεια… Πέρα από τις αναφορές στους γίγαντες της ελληνικής φιλοσοφικής σκέψης που παραμένουν δυσνόητοι στο ελληνικό κοινό, ήθελα να προσθέσω αρκετές προσωπικές σκέψεις «περί ανέμων και υδάτων» -παραπέμπω σε επιστημονικό έργο του Αριστοτέλη κι όχι στην έκφραση όπως τη χρησιμοποιούμε σήμερα, δυστυχώς- αλλά εντέλει έγραψα μία μόνο παράγραφο, καθώς θεωρώ ότι σε θέματα σημαντικά καλό είναι να λες λίγα και αυθεντικά. Το τραγούδι νομίζω ταιριάζει. Τι λες κι εσύ, φίλε Γιάννη;