Οθωμανική Αθήνα: «ΤΟ ΑΡΧΟΝΤΙΚΟ ΤΩΝ ΜΠΕΝΙΖΕΛΩΝ»

Ένας περίπατος στο κέντρο της σημερινής Αθήνας, πέρα από τη δυσάρεστη εικόνα της εγκατάλειψης (απεριποίητα παρ­κά­κια, βρώμικες προσόψεις με μουντζούρες, κάγκελα που υψώ­νο­νται σε κάποια κτίρια από φόβο βανδαλισμών), κρύβει ακό­μα και σήμερα ευχάριστες εκπλήξεις.

Μια τέτοια έκπληξη νιώθει ο περιπατητής στην οδό Αδρι­ανού 96, στην Πλάκα, αν επισκεφθεί το πρόσφατα ανακαι­νι­σμένο αρ­χοντικό των Μπενιζέλων. Το κτίσμα αυτό θεω­ρεί­ται μονα­δι­κό δείγμα αρχοντικής κατοικίας των πρώτων χρόνων της Οθω­μα­νικής κατάκτησης της Αθήνας, το οποίο σώ­ζε­ται ακόμα και σήμερα.

 Η πρώτοι ιδιοκτήτες

Η οικογένεια των Μπενιζέλων είναι τυπική περίπτωση των πλούσιων και ισχυρών οικογενειών της Οθωμανικής περι­όδου της Αθήνας, τα μέλη των οποίων εκτός από πλούτο είχαν και διοικητικό ρόλο στη μικρή κωμόπολη, ή καλύ­τε­ρα στο μικρό χωριό, που ήταν τότε η Αθήνα. Χαρα­κτη­ρι­στι­κό της δύναμης της συγκεκριμένης οικογένειας είναι ότι όταν οι Αθηναίοι μετοίκησαν στην Πε­λο­πόν­νησο (1688-1691), οι Βενετοί άρχοντες (και κατακτητές) κατέταξαν την οικογένεια αυτή στην πρώτη ιε­ραρ­χικά τάξη, από τις τέσσερις συνολικά,  στις οποίες χώρισαν τους Αθηναίους.

Το κτίριο που σώζεται σήμερα τοποθετείται στα τέλη του 17^ου αιώνα και είναι ριζική ανακαίνιση (ή καλύτερα ανακατασκευή) παλαιότε­ρης οικοδομής του 16^ου αιώνα. Η παλαιότερη αυτή κατοικία ανήκε στην αριστοκρατική οικογένεια του Άγγελου Μπενιζέ­λου και της συζύγου του Συρίγης Παλαιολογίνας με καταγωγή από το Βυζάντιο. Μοναχοκόρη τους ήταν η Ρηγούλα (1520-1589), που δεν είναι άλλη από την Οσία Φιλοθέη, όπως θα δούμε στη συνέχεια.

Το οίκημα

Το σημερινό κτίριο είναι διώροφο ορθογωνικό (περίπου  9,30×23,70 μ), με λιθόκτιστο ισόγειο και ξύλινη ανωδομή. Είναι κτισμένο στο κέντρο του οικοπέδου και έχει δύο αυλές. Στο νότο παλαιότερα ήταν διαμορφω­μένος ο κήπος του αρχοντικού. Σε αυτόν το χώρο έχει θέα και ο κλειστός ξύλινος εξώστης (σαχνισί ή σαχνισίνι) που προεξέχει στο μέσον της αντίστοιχης όψης του αρχοντικού. Οι πλάγιες όψεις του αρχοντικού, ανατολικά και δυτικά, ήταν κάποτε ελεύθερες (όπως μαρτυρούν τα χτισμένα σήμερα παρά­θυρα που τα έφραξαν νεότερες οικοδομές). Πιστεύεται ότι η αρχική ιδι­οκτησία ήταν πολύ μεγαλύτερη. Μάλλον περιλάμβανε και την περιοχή προς τα νότια, όπου έχει εντο­πιστεί ένα μεσαιωνικό ελαιοτριβείο, ενώ το ισόγειο του κτίσματος φαίνεται πως συνεχιζόταν προς τα ανατολικά, ίσως με μονώροφο κτίσμα με ταράτσα. Στην αυλή του αρχοντικού υπάρχει πηγάδι, ενώ στο πλάι της κτιστής σκάλας, που οδηγεί στον όροφό του, υπάρχει νιπτήρας, που χαρακτηρίζει τα αρχοντι­κά της εποχής και συνδέεται με τη  διασφάλιση του νερού για οικιακές ανάγκες.

Ο όροφος ήταν ο κύριος χώρος στον οποίο ζούσε η οι­κογένεια. Τα κύρια δωμάτια είναι ο οντάς (για όλες τις κα­θημερινές δραστηριότητες) και το χαγιάτι (ένα ανοιχτό πέ­ρα­σμα προς τα δωμάτια, με καθιστικά – σοφάδες – στα άκρα του και τον ορτά-σοφά στο κέντρο του). Στο συγκεκριμένο αρχοντικό υπάρχουν δύο συμμετρικά διατεταγμένοι οντά­δες: Χειμερινός με τζάκι και θερινός. Οι οντάδες έχουν σει­ρές μικρών παραθύρων, με φεγγίτες από πάνω τους, που έκλειναν με γύψινο διακοσμημένο υαλόφραγμα. Χα­ρα­κτηριστικό των χώρων του ορόφου είναι η ευέλικτη επί­πλωση και εσωτερική διαμόρφωση, που στη διάρκεια της ημέρας μπορούν να αλλάζουν για να ανταποκριθούν σε δια­φορετικές ανάγκες.

Οι προσεγμένες ξυλοκατασκευές και η ξυλόγλυπτη δια­κό­σμηση συνηθίζονταν στα αρχοντικά της εποχής (λέ­γο­νται και κονάκια) και ήταν τελείως διαφορετικά από τα φτωχό­σπιτα των περισσοτέρων Αθηναίων. Έτσι έδι­ναν κύ­ρος, αλλά και ασφάλεια στον ιδιοκτήτη τους. Η Αθήνα είχε αρκετά σπίτια αυτού του τύπου ήδη στο δεύ­τερο μισό του 17^ου αιώνα (σε ελαιογραφία του 1674 του J.Carrey, με θέμα την επίσκεψη του μαρκήσιου de Nointel, απεικονίζονται αρκετά σπίτια με χαγιάτια στον όροφο ή με επάλληλες σειρές παραθύρων και φεγγιτών).

Η Οσία Φιλοθέη

Στο οίκημα που προϋπήρχε του σημερινού, σύμφωνα με την προφορική παράδοση,έζησε και η Ρηγούλα Μπενιζέλου, η Οσία Φιλοθέη. Το οίκη­μα αυτό το αποτελούσαν δύο λιθόκτιστες διώροφες οικίες με κερα­μο­σκεπή, ίχνη των οποίων είναι ορατά μέχρι σήμερα. Η Oσία Φιλοθέη υπήρξε σπουδαία προσωπικότητα του και­ρού της, κάτι που αντικατο­πτρίζεται στη φήμη που είχε τόσο στην εποχή της όσο και στους μετέπειτα αιώνες, Υπήρξε μία από τις ελάχιστες γυναίκες νεομάρτυρες. Σε ηλικία 14 ετών οι γονείς της την πάντρεψαν χωρίς τη θέλησή της με τον, κατά πολύ μεγαλύτερό της και επίσης από αρχοντικό σόι, Ανδρέα Χειλά. Τρία χρόνια αργότερα έμεινε χήρα, επιδόθηκε σε φιλανθρω­πι­κό έργο και αγαθοεργίες και έγινε μοναχή με το όνομα Φιλοθέη. Η δράση της προκάλεσε το ενδιαφέρον των συμπατριωτών της και του Πατριαρ­χείου Κωνσταντινουπόλεως, αλλά απασχόλησε και τις ανώτατες αρχές του Οθωμανικού κράτους και της Βενετίας. Αφού έγινε μοναχή ίδρυσε τη μονή του Αγίου Ανδρέα, γύρω στο 1571, εκεί όπου βρίσκεται σήμερα η Αρχιεπισκοπή Αθηνών. Στο μοναστήρι της, εύρισκαν στέγη, τροφή και περίθαλψη οι φτωχοί και ασθενείς αλλά και καταφύγιο οι σκλάβοι ακόμα και δυστυχείς μουσουλμάνες, οι οποίες μάλιστα συχνά ασπάζονταν το Χριστιανισμό. Αντιδρώντας οι οθωμανικές αρχές προκάλεσαν βίαιη σε βάρος της επίθεση, η οποία λίγους μήνες αργότερα την οδήγησε στο θάνατο. Χάρη στο πλούσιο κοινωνικό, φιλανθρωπικό και πνευματικό της έργο, οι συμπατριώτες της, την υποστήριξαν το 1583, όταν ζήτησε οικονομική βοήθεια για τη μονή της από τις ανώτατες αρχές της Βενετίας, και απηύθυναν αίτημα στο Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως μετά το θάνατό της για να αναγνωριστεί ως οσία (1598-1601).

Η αποκατάσταση του αρχοντικού

Η αποκατάσταση έγινε μεταξύ 2008-2009 με έμφαση στην προβολή του αρχοντικού του 18^ου αιώνα, ώστε να αναδει­χθούν τα αυθεντικά μορφολογικά στοιχεία της προεπανα­στα­τικής αρχοντικής αστικής κατοικίας. Παράλληλα, δια­τηρήθηκαν τα κατάλοιπα που αποκαλύφθηκαν στο υπέ­δαφος της αυλής και στα κατώγια και τεκμηριώνουν τη διαχρονική ιστορία του χώρου (κυρίως ενός υστερορω­μαϊ­κού τείχους αλλά και της μεσαιωνικής δεξαμενής και των μεγάλων πίθων που πιθανότατα ανάγονται στη βυζαντινή περίοδο). Η μελέτη αποκατάστασης εκπονήθηκε μετά από ανάθεση της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Αθηνών, στην οποία έχει παραχωρηθεί η χρήση του ακινήτου.  Στο πλαίσιο εφαρμογής της μελέτης, στερεώθηκε ο φέρων οργανισμός του κτηρίου, συντηρήθηκαν τα οικοδομικά στοιχεία του και διατηρήθηκαν στο μέγιστο δυνατό τα παλιά μέλη, ώστε να διασφαλιστεί η αυθεντικότητα του μνημείου. Ταυτόχρονα διατηρή­θηκαν και τεκμήρια των κατά καιρούς επεμ­βά­σεων που αποτυπώνουν την ιστορία του. Ακολούθησαν αποξηλώσεις νεώτερων επεμβάσεων και οι πρώτες στερεωτικές εργασίες που επέτρεψαν την πλήρη αποκρυπτογράφηση της οικοδομικής του ιστορίας. Το 1988 έγιναν και τα σχέδια του αποκαλυφθέντος ξύλινου σκελετού του αρχοντικού από τους πολιτικούς μηχανικούς Ε. Τσακανίκα και Σ. Λαζούρα, για τη διπλωματική τους εργασία στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο.

Κουρκουλής Κυριάκος (Γ2)