Πατούνης: Μία παραδοσιακή βιοτεχνία παραγωγής σαπουνιού
Συντάκτες: Τυχήρου Ανυφαντή Ιφιγένεια, Ρεβύθης Γιάννος
Στο κέντρο της πόλης της Κέρκυρας, στην πλατεία Σαρόκο βρίσκεται μία οικογενειακή επιχείρηση, που παράγει αγνό σαπούνι από προϊόντα ελιάς τοπικής παραγωγής. Το σημαντικότερο πλεονέκτηματης βιοτεχνίας είναι οι πατροπαράδοτες συνταγές και τεχνικές που χρησιμοποιούνεδώ και πέντε συνεχείς γενεές. Το σαπούνι έχει δοκιμαστεί και εκτιμηθεί από την τοπική αγορά για πάνω από έναν αιώνα.Σήμερα, η ολοένα αυξανόμενη ανάγκη για φιλικά προς το δέρμα προϊόντα καθαρισμού, έχει δώσει τη δυνατότητα επέκτασης των πωλήσεων στη διεθνή αγορά.
Το σαπωνοποιείο το οποίο λειτουργεί συνεχώς από το 1891 διατηρώντας τον παραδοσιακό εξοπλισμό του και αποτελεί ζωντανή μνήμη μιας σημαντικής τοπικής παράδοσης. Γι’ αυτό, τα τελευταία χρόνια ο χώρος αποτελεί αντικείμενο ακαδημαϊκής μελέτης ενώ προσελκύει επισκέπτες τόσο τουριστικού όσο και εκπαιδευτικού χαρακτήρα. Το 2008 κηρύχθηκε διατηρητέο μνημείο βιομηχανικής κληρονομιάς από το Υπουργείο Πολιτισμού.Το 2017 η παραδοσιακή λειτουργία της σαπωνοποιίας εντάχθηκε στο Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ελλάδας και στους Καταλόγους που προβλέπονται στη σχετική σύμβαση της UNESCO.
Στις αρχές του 19ου αιώνα, οι Μπαζάκης και Πατούνης, δύο οικογένειες από τους Καλαρρύτες Ιωαννίνων, εμπορεύονταν μάλλινες κάπες στη Γαλλία για τον στρατό του Ναπολέοντα ΙΙΙ. Με τα χρήματα που κέρδιζαν, αγόραζαν σαπούνι από τη Μασσαλία και το πουλούσαν στην Ελλάδα. Το 1850 ίδρυσαν τη δική τους σαπωνοποιία στη Ζάκυνθο με την επωνυμία «Σπύρος Μπαζάκης& Σία». Πρόκειται για την πρώτη ελληνική σαπωνοποιία σύμφωνα με τα διαθέσιμα αρχεία.Το σαπούνι τους σύντομα έγινε γνωστό σε όλη την Ελλάδα και το εξωτερικό και η σαπωνοποιία γνώρισε άνθηση. Το 1891, η επιχείρηση επεκτάθηκε, κτίζοντας ένα δεύτερο σαπωνοποιείο στην Κέρκυρα. Τη δεκαετία του 1930, οι δύο οικογένειες χώρισαν. Η οικογένεια Μπαζάκη έμεινε στη Ζάκυνθο, φτιάχνοντας σαπούνι μέχρι τη δεκαετία του 1970. Η οικογένεια Πατούνη εγκαταστάθηκε στην Κέρκυρα, όπου συνεχίζει μέχρι σήμερα να παράγει παραδοσιακό σαπούνι στο αρχικό σαπωνοποιείο του 1891.Τη δεκαετία του 1940, δημιούργησε χημικό εργαστήριο για τον ποιοτικό έλεγχο των προϊόντων της σαπωνοποιίας. Έκτοτε η εταιρεία εφαρμόζει επιστημονική προσέγγιση στην παραδοσιακή πρακτική της.
Το σαπούνι είναι η χημική ένωση που προκύπτει όταν λάδι ή λίπος αντιδράσει με βάση (συνήθως καυστική σόδα).Κατά τη σύγχρονη ιστορία στις ανεπτυγμένες κοινωνίες το σαπούνι αποτελούσε είδος πρώτης ανάγκης για την υγιεινή και την καθαριότητα. Χρησιμοποιούνταν επίσης στην ιατρική και τη φαρμακολογία, λόγω των επουλωτικών και αντισηπτικών ιδιοτήτων του. Η ποιότητα του σαπουνιού εξαρτιόνταν από την ικανότητα του σαπωνοποιού και από την καταλληλότητα των λιπαρών. Τα σαπούνια από λάδι ελιάς είχαν υψηλή εκτίμηση και ήταν περιζήτητα.
Τα τελευταία χρόνια αναπτύχθηκαν τα συνθετικά απορρυπαντικά χρόνια και το παραδοσιακό σαπούνι παραμερίστηκε. Όμως έχουν αρνητικέςεπιπτώσεις στην ανθρώπινη υγεία και το περιβάλλον λόγω της χρήσης νέων χημικών συστατικών. Σήμερα, γνωρίζουμε ότι πολλές από αυτές τις χημικές ουσίες είναι επιβλαβείς και οι καταναλωτές όλο και περισσότερο αναζητούν αγνά, φυσικά προϊόντα καθαρισμού. Σ’ αυτήν την ανάγκη, η παραδοσιακή σαπωνοποιία είναι σε θέση να ανταποκριθεί προσφέροντας αγνό σαπούνι από φυσικά λάδια. Είναι κοινά αποδεκτό ότι αυτό είναι το πιο κατάλληλο καθαριστικό για το δέρμα, καθώς απελευθερώνει τους πόρους του δέρματος απομακρύνοντας αποτελεσματικά τη βρωμιά, τα λιπαρά κατάλοιπα και τα νεκρά κύτταρα.
Το σαπούνι παράγεται χειροποίητα.Το λάδι αναμιγνύεται με καυστική σόδα και θερμαίνεται σε ανοικτό καζάνι για την επίτευξη της σαπωνοποίησης. Το μίγμα ξεπλένεται με διάλυμα θαλασσινού άλατος.Μετά από περίπου δέκα ημέρες επεξεργασίας το σαπούνι μεταφέρεται στα καλούπια, όπου αφήνεται για να κρυώσει και να στερεοποιηθεί. Στη συνέχεια μαρκάρεται, σφραγίζεται και κόβεται με το χέρι. Τέλος, το σαπούνι τοποθετείται σε ξύλινα ξηραντήρια όπου παραμένει 4 μήνες για να στεγνώσει και να ωριμάσει.
Τύποι σαπουνιού:
1) Σαπούνι ελαιόλαδου. Παράγεται αποκλειστικά από αγνό παρθένο ελαιόλαδο. Είναι ιδανικό για τον καθαρισμό του προσώπου, των βρεφών και των ευαίσθητων επιδερμίδων.
2) Πράσινο σαπούνι ελιάς. Παράγεται από πυρηνέλαιο που περιέχει τη χλωροφύλλη της ελιάς. Το σαπούνι είναι πράσινο όταν είναι φρέσκο, αλλά το χρώμα αλλάζει στην εξωτερική στοιβάδα καθώς το σαπούνι στεγνώνει και ωριμάζει. Αυτό το σαπούνι διακρίνεται για τον πλήρη καθαρισμό της επιδερμίδας, ενώ ταυτόχρονα είναι φιλικό προς το δέρμα.
3) Σαπούνι τύπου Μασσαλίας. Το σαπούνι τύπου Μασσαλίας, παράγεται από αγνό παρθένο ελαιόλαδο (82%) και φοινικοπυρηνέλαιο (18%). Είναι ένα απαλό σαπούνι με πλούσιο αφρό, ευχάριστο στη χρήση. Έχει ανασταλεί η παραγωγή του λόγω των αρνητικών περιβαλλοντικών επιπτώσεων από την υπερβολική καλλιέργεια των φοινικόδεντρων.
4) Σαπούνι πράσινο μπουγάδας. Το πράσινο σαπούνι μπουγάδας ήταν κάποτε η κινητήρια δύναμη στην παραδοσιακή σαπωνοποιία. Φτιάχνεται από ακατέργαστο πυρηνέλαιο. Περιέχει σε ελεγχόμενη ποσότητα, περίσσεια σόδας που το καθιστά πιο αποτελεσματικό για το πλύσιμο των ρούχων στο χέρι και οικιακή καθαριότητα.
5) Νιφάδες πράσινου σαπουνιού. Φτιάχνονται από πυρηνέλαιο και χρησιμοποιούνται για ποδόλουτρο, μαρμάρινες επιφάνειες και ως οικολογικό ζιζανιοκτόνο ενάντια στη μελίγκρα και ως σκωροαπωθητικό.
