Η βασιλόπιτα είναι το βασικό Πρωτοχρονιάτικο έθιμο και συνδέεται με την εορτή του Αγίου Βασιλείου, από τον οποίο και πήρε το όνομά της. Είναι η πίτα που παρασκευάζεται την παραμονή με πολλές μορφές και διάφορους τρόπους παρασκευής, και κόβεται σε κάθε ελληνικό σπίτι, μετά την αλλαγή του χρόνου. Έτσι, στην Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη η παραδοσιακή βασιλόπιτα είναι αφράτη και γλυκιά, ενώ στη Θεσσαλία και την Ήπειρο είναι αλμυρή. Σε μέρη με πρόσφυγες από την Κωνσταντινούπολη και τη Μικρά Ασία συναντάμε την «πολίτικη» ή «σμυρνέικη» Βασιλόπιτα. Στη δυτική Μακεδονία η βασιλόπιτα είναι μια τυρόπιτα ή πρασόπιτα. Επίσης, στην ελληνική επαρχία, ανάλογα με το έθιμο, τοποθετείται στο εσωτερικό της βασιλόπιτας μικρό κομμάτι άχυρου, κληματόβεργας ή ελιάς ή, σε κτηνοτροφικές περιοχές, ένα μικρό κομμάτι τυρί, για να φέρουν καλή τύχη στην παραγωγή. Συχνά οι νοικοκυρές πριν την ψήσουν, στο πάνω μέρος «κεντούσαν» με το πιρούνι διάφορα σχέδια, όπως μαίανδρο, πουλιά, διάφορα ζώα, τη Γέννηση του Χριστού στη φάτνη και τον Άη Βασίλη φορτωμένο με δώρα. Κοινό όμως γνώρισμα είναι ότι στο εσωτερικό όλων τοποθετείται ένα νόμισμα, το φλουρί και όποιος το βρει έχει καλή τύχη και ευλογία ολόκληρο τον χρόνο!
Το έθιμο της βασιλόπιτας έχει τις ρίζες του στα Κρόνια, μια αρχαιοελληνική γιορτή αντίστοιχη με τα Ρωμαϊκά Σατουρνάλια. Η τωρινή μορφή του οφείλεται στη χριστιανική παράδοση, καθώς εμφανίζεται και στην καθολική και στην ορθόδοξη παράδοση.
Η ορθόδοξη παράδοση λέει ότι η βασιλόπιτα έχει τις ρίζες της στην Καισαρεία της Μικράς Ασίας. Λέγεται ότι ο Άγιος Βασίλειος, ως δεσπότης της περιοχής, ζήτησε από τους πιστούς να προσφέρουν κάποια χρυσαφικά ώστε να τα δώσει στον έπαρχο-τύραννο, που ήθελε να λεηλατήσει την πόλη. Η πόλη γλίτωσε από τον τύραννο με τη βοήθεια του Θεού, χωρίς να πάρει το χρυσάφι ή να προξενήσει καταστροφές. Στη συνέχεια, ο Άγιος Βασίλειος ήθελε να επιστρέψει στους πιστούς τα τιμαλφή που είχαν προσφέρει χωρίς να αδικήσει κανέναν. Τότε, σύμφωνα με τον μύθο, ο Θεός του είπε να φτιάξει ζεστά ψωμάκια, να κρύψει μέσα τα χρυσαφικά και να τα μοιράσει στους πιστούς. Εκείνος υπάκουσε και λέγεται ότι κάθε πιστός όταν άνοιξε το ψωμάκι βρήκε μέσα τα δικά του χρυσαφικά. Αυτή η παράδοση έχει και τις παραλλαγές από τον Πόντο και τη Μικρά Ασία, οι οποίες παρουσιάζουν τον Άγιο Βασίλειο να κερδίζει τον εισπράκτορα των φόρων σε χαρτοπαίγνιο και στη συνέχεια να γίνεται η διανομή με μικρά ψωμιά ή με μια μεγάλη πίτα. Έτσι, έμεινε σαν έθιμο να βάζουμε ένα φλουρί μέσα στη βασιλόπιτα και να την κόβουμε στην γιορτή του Μεγάλου Βασιλείου, προς τιμήν του.
Μόλις μπει ο νέος χρόνος ο νοικοκύρης κάθε σπιτιού, σταυρώνει τη βασιλόπιτα με το μαχαίρι τρεις φορές, την κόβει σε τριγωνικά κομμάτια, και προσφέρει το 1ο κομμάτι στο Θεό, το 2ο στο Χριστό, το 3ο στην Παναγία και το 4ο στο σπίτι. Μετά παίρνει ο καθένας από την οικογένεια το κομμάτι του, κατά σειρά ηλικίας. Στην Ελλάδα κόβεται κομμάτι και για όσους λείπουν για δουλειά, ταξίδι αναψυχής, όσους βρίσκονται εκτός σπιτιού γιατί είναι ασθενείς και άλλα πρόσωπα της οικογένειας που για διάφορους λόγους δεν παρίστανται.
Τέλος, το κόψιμο της γίνεται και τις άλλες μέρες του «Δωδεκαήμερου» των εορτών. Υπουργεία, γραφεία, σωματεία, επαγγελματικές ενώσεις, οργανώσεις και σύλλογοι μπορεί να κόβουν βασιλόπιτες μέχρι και το μήνα Φεβρουάριο. Η συνήθεια αυτή είναι νεότερη και κατάγεται από τις παλαιότερες συντεχνίες, τα μέλη των οποίων έκοβαν την πρωτοχρονιάτικη πίτα και τη μοιράζονταν για το καλό το δικό τους και του κοινού τους επαγγέλματος.
Επιμέλεια άρθρου
Τμήμα Β1
