ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΦΥΣΙΚH
Οι τυπικές έννοιες-μεγέθη στην επιστήμη της Φυσικής αποτελούν μια συμπυκνωμένη γνώση, η οποία με την ύπαρξή της συμβάλλει στην ανάκληση άλλων γνώσεων. Προέρχονται από μια ανθρώπινη αφαιρετική νοησιακή διεργασία υψηλού επιπέδου. Έχουν ένα όνομα το οποίο συνιστά το σημαίνον τους. Η πλούσια ελληνική γλώσσα έχει αποδώσει με σαφήνεια και ενάργεια το περιεχόμενο των φυσικών εννοιών, καθώς σ΄ αυτήν υπάρχει άρρηκτη σχέση μεταξύ σημαίνοντος (τα φωνήματα της λέξης) και σημαινομένου (το νόημα της λέξης). Ας δούμε μερικά παραδείγματα προς επίρρωση της παραπάνω διαπίστωσης.
1. Επιτάχυνση :
Κάθε κινούμενο σώμα, για παράδειγμα ένα αυτοκίνητο, συνεχώς μεταβάλλει την ταχύτητά του. Είναι ανάγκη με κάποιο τρόπο να εκφράσουμε το πόσο γρήγορα μεταβάλλεται η ταχύτητα, δηλαδή τον ρυθμό μεταβολής της ταχύτητας. Λόγου χάρη, ένα εξαιρετικό σπορ αυτοκίνητο πιάνει τα 100 χλμ/ώρα μέσα σε 2,5 δευτερόλεπτα. Αντίθετα, ένας «αραμπάς» θέλει περισσότερο από 10 δευτερόλεπτα. Η τιμή της επιτάχυνσης δίνει την απάντηση στο ζήτημα του ρυθμού μεταβολής της ταχύτητας. Ας εξετάσουμε τώρα και το εννοιολογικό περιεχόμενο του όρου. Σχηματίζεται από την πρόθεση «επί» που εδώ έχει την επιτατική έννοια της πρόσθεσης, του πολλαπλασιασμού πάνω σε κάτι, και το ουσιαστικό «τάχος» που δηλώνει την ορμητική, αιφνίδια και γρήγορη κίνηση με ορισμένη τάξη. Επιβεβαιώνεται, λοιπόν, από την ετυμολογική ανάλυση η σημασία του όρου στη φυσική επιστήμη.
2. Αδράνεια :
Αν ένας άνθρωπος δεν κινητοποιείται για κανένα λόγο, λέμε ότι βρίσκεται σε απόλυτη αδράνεια. Ομοίως, αν επιχειρήσουμε να ωθήσουμε κάτι, θα αισθανθούμε το σώμα να προβάλλει κάποια αντίσταση. Αυτή η αντίσταση μπορεί να είναι μικρή κι ασήμαντη, όταν σουτάρουμε μια μπάλα, ή μια οδυνηρή εμπειρία, αν σουτάρουμε μια πέτρα! Η θεμελιακή τάση όλων των σωμάτων να αντιστέκονται σε κάθε μεταβολή της κινητικής τους κατάστασης λέγεται «αδράνεια της ύλης». Η λέξη αδράνεια ετυμολογικά προέρχεται από το στερητικό πρόσφυμα «α» που φανερώνει αντίσταση, άρνηση, απουσία, έλλειψη, και το ρήμα «δράω-ώ» που σημαίνει πράττω, ενεργώ, κατορθώνω κάτι που επιφέρει «δραστικές» μεταβολές. Εύκολα διακρίνεται και σε αυτόν τον όρο η ακρίβεια της ελληνικής γλώσσας.
Καλό είναι να μη μένουμε αδρανείς!
3. Δυναμική ενέργεια :
Είναι εύκολο να κρίνουμε αν ένα σώμα έχει κινητική ενέργεια, αρκεί να το αντιλαμβανόμαστε να κινείται. Ένα τεχνητό φράγμα συγκρατεί το νερό της λίμνης ψηλότερα από ένα υδροηλεκτρικό εργοστάσιο. Το νερό είναι ακίνητο. Έχει όμως τη δυνατότητα να τρέξει σε κατάλληλους σωλήνες, να περιστρέψει τους υδροστρόβιλους του εργοστασίου και να παραγάγει ηλεκτρική ενέργεια. Επομένως, το νερό είχε ενέργεια και στην αρχική του κατάσταση ηρεμίας (χωρίς να είναι άμεσα αντιληπτή). Πέντε όμοιες μπίλιες κρέμονται από νήματα, ακουμπάνε μεταξύ τους και είναι ακίνητες στο γνωστό επιτραπέζιο διακοσμητικό. Αν σηκώσουμε μία ψηλότερα από τις άλλες κρατώντας τεντωμένο το νήμα, δεν φαίνεται να έχει ενέργεια. Έχει όμως τη δυνατότητα να κινηθεί και να μεταδώσει την κίνησή της στις υπόλοιπες. Ως εκ τούτου, και η μπίλια αρχικά είχε ενέργεια. Το νερό στο φράγμα και η μπίλια έχουν «δυναμική ενέργεια» δηλαδή έχουν τη δυνατότητα να παράγουν έργο και να μεταδίδουν κίνηση σε άλλα σώματα. Η δυναμική ενέργεια, αν εξεταστεί από γλωσσικής απόψεως, είναι μια «εν δυνάμει» ενέργεια. Εδώ έχουμε δύο χαρακτηριστικούς «αριστοτελικούς» όρους – δύναμις και ενέργεια – με τους οποίους περιγράφεται αφενός η δυνατότητα του να κάνει κάποιος κάτι κι αφετέρου η πρακτική εφαρμογή με την παραγωγή έργου. Σίγουρα, προηγείται – γι΄ αυτό και λεκτικά προτίθεται – η δυνατότητα, δηλαδή η αναγκαία προϋπόθεση της ύπαρξης μιας ιδιότητας που χάρη σε αυτή μπορεί να γίνει κάτι, και έπεται το έργο, δηλαδή η πράξη αυτή καθαυτή. Στη λέξη ενέργεια, βέβαια, παρατηρούμε την πρόθεση «εν» πριν τη λέξη «έργο», καθώς φανερώνει ότι το έργο παράγεται «μέσα» σε ένα πλαίσιο και σε ορισμένες συνθήκες που εξασφαλίζει το κάθε σώμα, η κάθε «πηγή»…
4. Θερμοκρασία :
Είναι ανάγκη να γνωρίζουμε πόσο ζεστό ή πόσο κρύο είναι ένα σώμα. Παραδείγματος χάρη, ένας πυρετός κοντά στους 37 βαθμούς Κελσίου δεν έχει ιδιαίτερη σημασία, αλλά αρκεί ένας ή δύο βαθμοί παραπάνω να προκαλέσουν «συναγερμό» για κάποια ασθένεια. Κάτι διαφορετικό γίνεται στο ανθρώπινο σώμα. Είναι όμως πολύπλοκο και δεν είναι εύκολο να το αντιληφθεί κάποιος. Ένα πιο απλό παράδειγμα είναι το νερό που ζεσταίνεται σε μια κατσαρόλα. Όσο πιο πολύ μένει πάνω στο «μάτι» της κουζίνας, τόσο πιο θερμό γίνεται. Για να μετρήσουμε το πόσο θερμό γίνεται, χωρίς να καταλαβαίνουμε τι αλλάζει στο περιεχόμενο του νερού, χρησιμοποιήσαμε ειδικά όργανα που τα ονομάσαμε θερμόμετρα. Όσο πιο ψηλά ανεβαίνει ο υδράργυρος, τόσο πιο θερμό είναι το σώμα. Η θερμική του κατάσταση περιγράφεται από τη «θερμοκρασία» του. Τον 19ο αιώνα αποδείχτηκε ότι η θερμοκρασία εκφράζει την κινητική ενέργεια των μορίων ενός σώματος. Αρχικά, η θερμοκρασία χρησιμοποιείται ως λέξη στον ιατρό Αέτιο* (περ. 500 μ.Χ.) για να δηλώσει την ανάμιξη θερμού ποτού (από το ρήμα κεράννυμι-κράσις-κράμα που σημαίνει αναμιγνύω-μίγμα). Είναι σύνθετη λέξη από το επίθετο «θερμός» που σημαίνει καυτός, ζεστός, και για σώμα δηλώνει εμπύρετη κατάσταση (στον πυρ-ετό ελλοχεύει και η λέξη «πυρ» που σημαίνει φωτιά…) και το ρήμα «κεράννυμι» που σημαίνει αναμιγνύω, εξ΄ου και το δεύτερο συνθετικό «κρασ-ία». Η λέξη έχει επιλεγεί ως ορολογία στη φυσική επιστήμη, γιατί περιγράφει το βαθμό που υπάρχει -ή απουσιάζει- θερμότητα κάπου, αλλά και γιατί η κίνηση και ανάμιξη των μορίων της ύλης, όπως αργότερα αποδείχτηκε, δημιουργεί ένα «εκρηκτικό μίγμα»! Εδώ, λοιπόν, έχουμε μια ελληνική σύνθετη λέξη που η σημασία της «έδεσε» με την επιστημονική παρατήρηση και γι΄ αυτό άλλωστε χρησιμοποιείται διεθνώς.
Θα επανέλθουμε και με περισσότερα παραδείγματα σε επόμενο τεύχος, καθώς …
«Aρχή σοφίας η των ονομάτων επίσκεψις»
Πηγές: Λεξικό Δημητράκου, Λεξικό Liddell & Scott
*Αέτιος, ιατρός:
Συνεργαζόμενος με τον καθηγητή Φυσικής κι αγαπημένο συνάδελφο, Γιάννη Πουλόπουλο, στον οποίον και η ιδέα για αυτό το άρθρο ανήκει, μπήκα στον πειρασμό να γράψω πολύ περισσότερα για κάθε λέξη/όρο που ανέφερε, καθώς στην ελληνική γλώσσα ακόμη και τα γράμματα χωριστά έχουν τη σημασία τους… Ωστόσο, δεν θέλησα να γίνω υπεραναλυτικός, καθώς θεωρώ πως είναι αντικείμενο χωριστής μελέτης. Για ένα είμαι βέβαιος όμως, και ως καθηγητής τώρα και ως μαθητής παλιότερα, ότι η κατανόηση της έννοιας λεκτικά συμβάλλει τα μέγιστα στην απορρόφηση της γνώσης -και μάλιστα με κριτικό τρόπο κι όχι αποστηθίζοντας. Σας προτρέπω, συνεπώς, πάντα να εξετάζετε ενδελεχώς τις λέξεις, πριν μάθετε έναν τύπο ή έναν όρο. Στα παιδιά δίνω συχνά το παράδειγμα του όρου «κεντρομόλος». Ποια είναι η ετυμολογία της λέξης; Κι όταν τη μάθετε, βοηθά στην κατανόηση της έννοιας στη Φυσική; Δεν απαντώ τώρα, αλλά σας αφήνω να ερευνήσετε, για να μη τα δίνουμε κι όλα έτοιμα, γιατί τα «έτυμα» έχουν αξία μόνο όταν κάποιος μοχθεί να τα ανακαλύψει… Αγαθά κόποις κτώνται!
Συγχαρητήρια κύριε Τζαλάλη και κύριε Πουλόπουλε για την ιδέα που είχατε. Πραγματικά δείχνει την όρεξη και την θέληση που έχετε, για να μεταλαμπαδεύσετε τις γνώσεις σας, στους μαθητές μας. Πολλά μπράβο!!!!
Σας ευχαριστούμε πάρα πολύ! Μοιραστήκαμε την κοινή αγάπη μας για την ελληνική γλώσσα, ο καθένας από την ειδικότητά του. Είναι σπουδαίο εργαλείο η γλώσσα μας και μόνο σε αυτήν μπορεί να βρει σταθερό έρεισμα η γνώση και η σκέψη των ανθρώπων. Οι ξένοι το έχουν αντιληφθεί περισσότερο από εμάς και επιλέγουν πάντα τις ελληνικές λέξεις στην επιστημονική ορολογία. Ελπίζω να το αντιληφθούμε κι εμείς αυτό -όχι για κομπασμό, αλλά για περισσότερη μέριμνα στη γλωσσική μας κληρονομιά.
Συγχαρητήρια για την τόσο ενδιαφέρουσα σύνδεση των όρων της Φυσικής με την ετυμολογική τους προέλευση που αναδεικνύει τη σημασία τους και οδηγεί σε βαθύτερη κατανόησή τους. Άλλωστε, η ίδια η λέξη «ετυμολογία» -που σημειωτέον αποτελεί τον αγαπημένο μου κλάδο της γλωσσολογίας- προερχόμενη από το επίθετο ἐτεός=αληθινός (ομόρριζο του ρήματος εἰμί=είμαι, υπάρχω), έχει στον πυρήνα της την ουσία, το πραγματικό νόημα των εννοιών της γλώσσας μας.
Η διαθεματικότητα και η διερεύνηση ενός ζητήματος από ποικίλες πλευρές με τη συνδρομή επιστημόνων διαφορετικών ειδικοτήτων αναδεικνύει κατά τη γνώμη μου την ουσία του αναλυτικού προγράμματος του σχολείου. Δεν μπορούμε -ή τουλάχιστον δεν θεωρώ εποικοδομητικό- να περιχαρακώνουμε τη γνώση στο στενό πλαίσιο μιας διδακτικής ώρας και να διαχωρίζουμε απόλυτα το ένα γνωστικό αντικείμενο από το άλλο. Υπάρχουν κοινοί άξονες που χρειάζεται να αξιοποιούνται με κάθε ευκαιρία, αν θέλουμε να γίνουμε πολυδιάστατες προσωπικότητες με σφαιρική μόρφωση, και εμείς και οι μαθητές μας…
Εξαιρετική και εμπεριστατωμένη δουλειά από τους δύο συναδέλφους. Πολλά συγχαρητήρια!