Στα τέλη του 19ου αιώνα, άρχισε η ανακάλυψη των υποατομικών σωματιδίων. Για την ονοματοδοσία τους, η κοινότητα των Φυσικών κατέφυγε και πάλι στις απεριόριστες δυνατότητες της ελληνικής γλώσσας (και της λατινικής, σε κάποιες περιπτώσεις). Άραγε, αυτή η παράδοση συνεχίζεται μέχρι σήμερα; Ας δούμε μερικά παραδείγματα, πριν καταλήξουμε επαγωγικά σε καθολικά συμπεράσματα:
1.Το ηλεκτρόνιο
Το 1895 ο Βρεττανός J.J. Thomson (Τόμσον) ανακάλυψε το πρώτο υποατομικό σωματίδιο-φορέα του αρνητικού ηλεκτρικού φορτίου. Σταδιακά επικράτησε για αυτό το όνομα «electron». Πρόκειται για το γνωστό μας ηλεκτρόνιο. «Ήλεκτρον» οι αρχαίοι Έλληνες ονόμαζαν το γνωστό σε μας κεχριμπάρι.
ΗΛΕΚΤΡΟΝ/ΚΕΧΡΙΜΠΑΡΙ
Ήταν το πρώτο υλικό που τον 5ο αιώνα π.Χ. ο Θαλής ο Μιλήσιος παρατήρησε ότι έχει ηλεκτρικές ιδιότητες. Η λέξη «ήλεκτρον» δηλώνει δια της ετυμολογίας την ελκτική του ιδιότητα, γεγονός που φανερώνει επίσης την ταύτιση σημαίνοντος και σημαινομένου και αποτελεί χαρακτηριστικό γνώρισμα της απαράμιλλης μοναδικότητας της γλώσσας μας και βασικό λόγο που πολλοί ξένοι επιστήμονες επιλέγουν ελληνικές λέξεις, προκειμένου να αποδώσουν με ακρίβεια τις έννοιες που απαιτείται κάθε φορά (όπως είχαμε επισημάνει αναλυτικά και στο προηγούμενό μας άρθρο «Φυσική και … Ελληνική Γλώσσα»).
2.Το πρωτόνιο
Το 1911 ο Νεοζηλανδός E. Rutherford (Ράδερφορντ) διαμόρφωσε το πρώτο αρκετά επιτυχημένο μοντέλο για το άτομο (πλανητικό μοντέλο). Στον πυρήνα του ατόμου υπάρχουν τα σωματίδια-φορείς του θετικού φορτίου. Τα ονόμασε «protons». Πρόκειται για τα γνωστά μας «πρωτόνια». Η λέξη «proton» έχει ελληνική ρίζα, καθώς προέρχεται από τον υπερθετικό τύπο «πρώτον» (Θετικός: (πρό) Συγκριτικός: πρότερον). Τα πρωτόνια τότε θεωρήθηκαν η θεμελιώδης μονάδα της ύλης. Ο πυρήνας του ατόμου κάθε στοιχείου περιέχει ορισμένο αριθμό πρωτονίων που αποτελεί την ταυτότητα του στοιχείου. Ως εκ τούτου, το πρωταρχικό αυτό σωματίδιο της ύλης δεν θα μπορούσε να βρει πιο ταιριαστό όνομα που να συνάδει κιόλας με τη θεμελιακή του υπόσταση!
3.Τα μποζόνια
Στο πρώτο τέταρτο του 20ού αιώνα η κβαντική φυσική είχε αναπτυχθεί αρκετά. Βρέθηκε λοιπόν, ότι τα στοιχειώδη σωματίδια μπορούν να περιστρέφονται γύρω από τον εαυτό τους (ιδιοπεριστροφή). Η στροφορμή που έχουν εξαιτίας της ιδιοπεριστροφής τους ονομάστηκε spin. Το 1923 ο Ινδός S. Bose (Μποζ) μελέτησε τις ιδιότητες των σωματιδίων που έχουν spin ακέραιο πολλαπλάσιο του ποσού 1,05.10-34 Joule.sec, π.χ. τα φωτόνια. Τα σωματίδια αυτά ονομάστηκαν από τον μελετητή τους «μποζόνια» (Bosons). Στην περίπτωση αυτή, δεν μπορούμε να εντοπίσουμε στοιχεία «ελληνικότητας» του όρου, τουλάχιστον σε πρώτη ανάλυση. Ωστόσο, σε δεύτερη ανάλυση παρατηρείται πάλι η αρωγή της ελληνικής γλώσσας στην παραγωγική κατάληξη «–ον» που είναι αρχαία ελληνική κατάληξη πολλών ουδετέρων ουσιαστικών (λόγου χάρη φυτ-όν, μυστήρι-ον, ήλεκτρ-ον κ.ο.κ.)
4.Τα φερμιόνια
Κάποια στοιχειώδη σωματίδια π.χ. ηλεκτρόνια, πρωτόνια, νετρόνια, έχουν spin ημιακέραιο πολλαπλάσιο του1,05.10-34 Joule.sec. Αυτή τη φορά ένας Ιταλός, ο E. Fermi (Φέρμι) μελέτησε τη συμπεριφορά τους. Τα σωματίδια αυτά ονομάστηκαν «φερμιόνια» (Fermions) και πάλι από το όνομα του ερευνητή τους. Το ίδιο που προαναφέρθηκε στα «μποζόνια» παρατηρείται και στα «φερμιόνια» σχετικά με την ελληνικότητα της κατάληξης του ονόματος των σωματιδίων.
5.Τα κουάρκς
Γύρω στα 1960 είχε ανακαλυφθεί ένα μεγάλο πλήθος στοιχειωδών σωματιδίων που για την ονομασία τους είχαν χρησιμοποιηθεί πολλά γράμματα του ελληνικού αλφαβήτου π.χ. π,μ,κ,ξ και άλλα. Το 1964 ο Αμερικανός M.Gell-Mann (Γκελ-Μαν) πρότεινε ένα νέο μοντέλο, σύμφωνα με το οποίο τα ως τότε στοιχειώδη σωματίδια, όπως τα νετρόνια και τα πρωτόνια, αποτελούνται από συνδυασμούς άλλων σωματιδίων. Σπάζοντας την παράδοση που υπήρχε ως τότε, ο Gell-Man ονόμασε τα σωματίδια αυτά «quarks» (κουάρκς). Ο Αμερικανός ερευνητής είχε ασχοληθεί με τη λογοτεχνία και είχε διαβάσει βιβλία του James Joyce (Τζέιμς Τζόις). Στο έργο του Joyce «Finnegans Wake» (Το ξύπνημα του Φίνεγκαν) βρήκε την παρακάτω φράση:
«Three quarks for Master Mark!
Sure he hasn’t got much of a bark
And sure any he has it’s all
beside the mark»
Από εκείνο το χωρίο επέλεξε τη λέξη «quarks» η οποία προέρχεται από το αγγλικό -ηχοποίητο- ρήμα quark που σημαίνει «κρώζω», δηλαδή το κρώξιμο του κόρακα. Επιπλέον, του φάνηκε απολύτως ταιριαστό το γεγονός που γινόταν λόγος για τρία κρωξίματα (Three quarks…) γιατί κάθε πρωτόνιο και νετρόνιο αποτελούνται από τρία quarks! Στη συνέχεια, ο Gell-Mann προχώρησε ακόμα πιο πέρα. Έδωσε σε κάθε τύπο quark από ένα παράξενο όνομα: up (πάνω), down (κάτω), strange (παράξενο). Αργότερα ανακαλύφτηκαν άλλοι τρεις τύποι quarks. Ονομάστηκαν πάλι με παράξενα ονόματα: charm (χαριτωμένο), top (ψηλό), bottom (χαμηλό).
Συμπεράσματα…
Κάπως έτσι, λοιπόν, μπορούμε να ισχυριστούμε ότι με τον βραβευμένο με Νόμπελ Φυσικής (1969) Μάρεϊ Γκελ-Μαν έγινε μια επανάσταση στο σχεδόν «δικτατορικό» καθεστώς της ελληνικής ορολογίας στη Φυσική επιστήμη -είτε με τη χρήση αυτούσιων ελληνικών λέξεων είτε με δεύτερο συνθετικό την ελληνική κατάληξη «-ον» που διαπιστώθηκε στα παραδείγματα 3 και 4- και για πρώτη φορά μπήκαν λέξεις/όροι που δεν παραπέμπουν ετυμολογικά ούτε στο εννοιολογικό περιεχόμενο αλλά ούτε και στο όνομα του πατέρα-ερευνητή τους.
Ωστόσο, όλοι οι επιστημονικοί όροι της Φυσικής «κουβαλούν» μία γοητευτική ιστορία πίσω τους, όπως προσπαθήσαμε να αναδείξουμε στα δύο αυτά άρθρα για το σχολικό μας περιοδικό, τα οποία «πάντρεψαν» δύο ειδικότητές (Φυσική και Φιλολογία). Βέβαια, η ιστορία της ονοματοδοσίας για τους ειδικούς δεν σταματά εδώ, καθώς, όσο ο Άνθρωπος θα εξερευνά τον Μακρόκοσμο και τον Μικρόκοσμο του Σύμπαντος, τόσο θα προσπαθεί με τον Λόγο να αποκαλύψει τη Φυσική Νομοτέλεια…
Πηγές:
http://www.clab.edc.uoc.gr/aestit/3rd/contributions/66.pdf
https://ahdictionary.com/word/search.html?q=quark
Γιάννης Πουλόπουλος-Άγγελος Τζαλαλής
Όσο εύστοχη κι αν βρίσκω την επιλογή ελληνικών λέξεων για την επιστημονική ορολογία, δεν μπορώ να μη βρω άκρως γοητευτική και τη «λογική» του Murray Gell-Mann που συνδύασε τον αγαπημένο και σ΄ εμένα Ιρλανδό συγγραφέα James Joyce με τα στοιχειώδη σωματίδια! Χαίρομαι τη συνεργασία μας, Γιάννη, γιατί μαθαίνω πολλά και ενδιαφέροντα πράγματα από την ειδικότητά σου! Ελπίζω και αυτό το άρθρο να τύχει της ίδιας προσοχής από τους μαθητές με το προηγούμενο!
Πολύ ενδιαφέρον το άρθρο σας, όπως και το προηγούμενο! Η γλώσσα είναι ζωντανός οργανισμός που εξελίσσεται κι αυτή μαζί μας και τα ονόματα που επιλέγονται για να αποδώσουν τα επιστημονικά επιτεύγματα είναι ένα πολύ ελκυστικό θέμα.
Είναι τόσο ωραίο να συνεργάζονται διαφορετικές ειδικότητες επιστημόνων, γιατί δίνεται μια πιο ολοκληρωμένη προσέγγιση στη γνώση που είναι εποικοδομητική για όλους μας!