ΠΑΝΑΓΙΑ ΚΟΥΜΠΕΛΙΔΙΚΗ :
Πολλές απόψεις υπάρχουν για την παλαιότητα του ναού. Παρόλο πού όλες οι προσπάθειες χρονολόγησης μέχρι σήμερα απέτυχαν, επιτεύχθηκε η οριοθέτηση ενός χρονικού πλαισίου, μέσα στο οποίο κατασκευάστηκε ο ναός, ο οποίος με βάση αυτό το χρονικό πλαίσιο τοποθετείται ανάμεσα στον 9ο και 11ο αιώνα.
Κατά μία άποψη, η «Παναγία Σκουταριώτισσα«, γνωστή ως Κουμπελίδικη, κτίστηκε στο πρώτο ήμισυ του 10ου αι. (1020-1025) κατά την επικρατέστερη άποψη (Krautheiemer, Wharto-Epstein)[1] που βασίζεται στο ιστορικό γεγονός της λήξης των επιχειρήσεων (1019) για την εκδίωξη των Βουλγάρων από τον αυτοκράτορα του Βυζαντίου Βασίλειο Β΄ Βουλγαροκτόνο.[2] και είναι ο παλαιότερoς βυζαντινός ναός μετά τον Άγιο Στέφανο στην πόλη της Καστοριάς. Είναι η μοναδική εκκλησία της Καστοριάς με τρούλο και η μοναδική με την απεικόνιση της Αγίας Τριάδας.
Ο ναός, ανήκει στην κατηγορία των τρίκοχων ναών και βρίσκεται στην ακρόπολη της Καστοριάς, εντός των Ιουστινιάνειων Τειχών, ενώ είναι ο μοναδικός στην πόλη που διαθέτει τρούλο, από τον οποίο πήρε και το όνομά του (από την τουρκική λέξη kubbe, που σημαίνει τρούλος)[3].
Ο αρχικός εσωτερικός διάκοσμος, χρονολογείται στην περίοδο 1260-1280. Έπειτα, ακολούθησαν δύο ακόμα στρώματα τοιχογράφησης, ένα τον 15ο και ένα τον 17ο αιώνα. Οι εξωτερικές τοιχογραφίες τοποθετούνται στο 1496.
Στην καμάρα του εσωνάρθηκα συναντάμε το πιο αξιοσημείωτο και σπάνιο κομμάτι της τοιχογράφησης, την απεικόνιση της Αγίας Τριάδας, με τον Παλαιό των Ημερών να φέρει στους κόλπους του το Χριστό Παντοκράτορα, ο οποίος βαστάει τη δόξα με το περιστέρι, που συμβολίζει το Άγιο Πνεύμα.
Στην τοιχογραφία αυτή, αποτυπώνεται το δόγμα της Καθολικής Εκκλησίας, που θέλει το Άγιο Πνεύμα να εκπορεύεται ‘’εκ Πατρός και Υιού‘’, γεγονός που μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο αγιογράφος ήταν άμεσα συνδεδεμένος με τη Δυτική Εκκλησία, καθώς και βαθιά επηρεασμένος από αυτή. Το 1940, ο ναός έπεσε θύμα βομβαρδισμού των Ιταλικών δυνάμεων με αποτέλεσμα την καταστροφή του τρούλου, αναστήλωση του οποίου έγινε το 1949.
ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΣ :
Χτισμένο πάνω στον βράχο, το μικρό εκκλησάκι του Αγίου Νικολάου είναι αδύνατο να χρονολογηθεί, λόγω του γεγονότος ότι οι τοιχογραφίες που ίσως υπήρχαν, καλύφθηκαν με πολλαπλά στρώματα ασβέστη. Με βάση την τοιχοποιία του, συμπεραίνεται ότι χτίστηκε μετά τον 14ο αιώνα.
Από τη βυζαντινή κιόλας περίοδο, ο ναός αποτελούσε καταφύγιο για τους ψαράδες, οι οποίοι και βοήθησαν και στην οικοδόμησή του.
Το μοναδικό πράγμα που σώζεται στον ναό, είναι το ξυλόγλυπτο τέμπλο, καθώς και οι 4 φορητές εικόνες, της Παναγίας Βρεφοκρατούσας, του Ιησού και οι δύο του Αγίου Νικολάου, που συμβαδίζουν με τον τρόπο αγιογραφίας της Μακεδονικής Σχολής, αλλά ωστόσο δεν ανήκουν στη βυζαντινή περίοδο.
ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΣ ΤΟΥ ΚΑΣΝΙΤΣΙ :
Στο ιστορικό κέντρο της πόλης δεσπόζει ο ναός του Αγίου Νικολάου του Κασνίτση. Χτισμένος στα τέλη του 12ου αιώνα, ο ναός, ανήκει στην κατηγορία των μονόχωρων δρομικών ναών με νάρθηκα, ενώ αποτελεί έναν από τους τελευταίους βυζαντινούς ναούς της Καστοριάς.
Ο ναός, χτίστηκε με τη χρηματοδότηση του μάγιστρου Νικηφόρου Κασνίτση, όπως μαρτυρείται από τοιχογραφία της ανατολικής πλευράς του νάρθηκα, όπου απεικονίζεται ο μάγιστρος Κασνίτσης καθώς και η σύζυγός του Άννα να προσφέρουν πρόπλασμα του ναού στον Άγιο Νικόλαο.
Στον ναό, παρατηρούνται 3 στ
ρώματα τοιχογράφησης, του 12ου, του 14ου και του 15ου αιώνα αντίστοιχα. Μέρος της τοιχογράφησης αποτελεί και η απεικόνιση της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στον δυτικό τοίχο του ναού. Το παράξενο στη συγκεκριμένη παράσταση είναι η φορά του κεφαλιού της Θεοτόκου. Κατά κανόνα, στην παράσταση της Κοιμήσεως, το κεφάλι της Θεοτόκου έχει φορά προς τα αριστερά, πράγμα που δεν ισχύει εδώ, μιας και το κεφάλι κείτεται στα δεξιά. Ωστόσο, ο λόγος για τον οποίο ο αγιογράφος προέβη στη συγκεκριμένη κίνηση παραμένει άγνωστος.
ΤΑΞΙΑΡΧΗΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ :
Μια ακόμα τρίκλιτη βασιλική με νάρθηκα, είναι η Βασιλική του Ταξιάρχη Μητροπόλεως, η οποία έχει χτιστεί πάνω στα θεμέλια παλαιοχριστιανικού ναού. Επίσης, εντός του ναού, υπάρχουν κίονες του παλαιοχριστιανικού ναού σε δεύτερη χρήση. Ο Ναός χτίστηκε και τοιχογραφήθηκε πρώτη φορά κατά τον 10ο αιώνα, ενώ ακολούθησε ένα δεύτερο στρώμα τοιχογράφησης τον 14ο αιώνα. Οι επιγραφές, οι χαράξεις και οι τοιχογραφίες στην εξωτερική πλευρά του νότιου τοίχου μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι ο ναός ήταν κοιμητηριακός και χρησίμευε για την ταφή ευγενών και προυχόντων.
Στον ανατολικό τοίχο, υπάρχουν 4 κόγχες, 2 στο Βόρειο, 1 στο κεντρικό (κόγχη του Ιερού) και 1 στο Νότιο κλίτος. Ωστόσο μόνο η κόγχη του ιερού διακρίνεται εξωτερικά, καθώς οι άλλες είναι εγγεγραμμένες στο πάχος του τοίχου. Στην κόγχη του Νότιου κλίτους, απεικονίζεται σε πολύ καλή κατάσταση, παρά το γεγονός ότι η τοιχογραφία ανήκει στο 1ο στρώμα, ο Ευαγγελιστής Ματθαίος, ενώ στην κόγχη του Ιερού, κάτω από την Πλατυτέρα των Ουρανών, σώζεται μία μοναδική παράσταση, η παράσταση του Μελισμού, δηλαδή της Θείας Κοινωνίας, του σώματος και του αίματος του Ιησού. Στο εξωτερικό του Δυτικού τοίχου του ναού έχουμε παράσταση των κτητόρων, που προσφέρουν πρόπλασμα του ναού στον αρχάγγελο . Τέλος, στον νάρθηκα του ναού υπάρχει ο τάφος του μακεδονομάχου Παύλου Μελά και της συζύγου του, Ναταλίας Δραγούμη.
ΆΓΙΟΣ ΣΤΕΦΑΝΟΣ :
Χτισμένη στο 2ο μισό του 9ου αιώνα, η Βασιλική του Αγίου Στεφάνου, αποτελεί τον αρχαιότερο σωζόμενο βυζαντινό ναό της πόλης. Από αρχιτεκτονικής άποψης, ο ναός κατατάσσεται στις τρίκλιτες βασιλικές με νάρθηκα με υπερυψωμένο το κεντρικό κλίτος, ενώ είναι ο μόνος βυζαντινός ναός στην Καστοριά που έχει γυναικωνίτη. Μέσα στον γυναικωνίτη υπάρχει το παρεκκλήσι της Αγίας Άννας. Στην κόγχη του ιερού υπάρχει επισκοπικός θρόνος, από την ύπαρξη του οποίου συμπεραίνουμε ότι ο ναός πιθανόν ήταν μητροπολιτικός.
Η ονομασία ‘’Άγιος Στέφανος‘’, αποδόθηκε στον ναό, όταν ο ιερέας Θεόδωρος Λιμνιώτης τον ανακαίνισε και τον αφιέρωσε στον Άγιο Στέφανο, όπως βλέπουμε σε τοιχογραφία της βόρειας πλευράς του νάρθηκα, η οποία χρονολογείται στο 1338. Ωστόσο, προγενέστερα, ο ναός είχε άλλη ονομασία, η οποία δεν έχει διασωθεί σήμερα. Η Άννα Κομνηνή, στο έργο της, Αλεξιάς, αναφερόμενη σε γεγονότα του 1083, κάνει λόγο για τον ναό του Αγίου Γεωργίου, στο ανατολικό άκρο της πόλης και έξω από τα τείχη. Οι υπόλοιποι ναοί που βρίσκονται στην περιοχή, χρονολογούνται σε μεταγενέστερη περίοδο, γεγονός που μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ίσως η προηγούμενη ονομασία του ναού ήταν ‘’Άγιος Γεώργιος‘’.
Όπως και στους περισσότερους βυζαντινούς ναούς της Καστοριάς, έτσι και εδώ συναντάμε πολλαπλά στρώματα τοιχογράφησης, με αρχαιότερο αυτό του 9ου αιώνα, από το οποίο έχουν σωθεί δείγματα σε σχετικά καλή κατάσταση.
Άξια αναφοράς είναι η παράσταση της Δευτέρας Παρουσίας στο νάρθηκα, καθώς αποτελεί την πρώτη απεικόνιση του θέματος. Ο αγιογράφος που ανέλαβε την τοιχογράφηση του ναού (Α’ Στρώμα, 9ος αιώνας), δεν πρόλαβε να ολοκληρώσει το έργο του, μιας και βρίσκουμε αρκετές ατελείς μορφές στο ναό, πράγμα πιο έντονο στην Δευτέρα Παρουσία και συγκεκριμένα στα πρόσωπα τον μορφών, τα οποία είναι ημιτελή, αφού υπάρχουν μόνο κάποια σκαριφήματα και όχι πρόσωπα .
ΑΓΙΟΙ ΑΝΑΡΓΥΡΟΙ :
Οι Άγιοι Ανάργυροι (12ου αι.) είναι ο μοναδικός ναός στην Καστοριά που έχει μαρμάρινο διάκοσμο, αμφικιόνια, επίκρανα και περιθυρώματα με ποικίλα ανάγλυφα σ΄όλες τις πύλες. Στο νότιο τοίχο του βορείου κλίτους εικονίζεται η κτητορική παράσταση. Η οικογένεια Λημνιώτη-Άννα η Ραδινή σύζυγος του Θεοδώρου Λημνιώτη, ο ίδιος ο Θεόδωρος που κρατά το ομοίωμα του ναού και ο γιος του Ιωάννης- απευθύνονται προς την Παναγία προσευχόμενοι.
ΤΑΞΙΑΡΧΗΣ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ :
Ο Ταξιάρχης Οικονόμου ή Γυμνασίου, αποτελεί έναν από τους πολλούς μονόχωρους ξυλοστεγείς δρομικούς ναούς με νάρθηκα, ο οποίος εδώ, αποτελεί μεταγενέστερη προσθήκη και δεν συμπίπτει με την κατασκευή του ναού και βρίσκεται στην ακρόπολη της πόλης, σε μικρή απόσταση από τον ναό της Παναγίας Κουμπελίδικης. Ο ναός χτίστηκε τον 10ο αιώνα, ενώ το όνομα του κτήτορα δεν έχει διασωθεί.
ΑΓΙΟΣ ΛΟΥΚΑΣ :
Πρόκειται για μεταβυζαντινό ναό που κτίστηκε πάνω σε ερείπια αρχαιότερου ναού με το ίδιο όνομα το 1840, σύμφωνα με την επιγραφή που υπάρχει εξωτερικά πάνω από την είσοδο του ναού (χαραγμένη πάνω σε μαρμάρινη πλάκα). Ξεχωρίζει για το εξαίρετο τέμπλο και τις τοιχογραφίες του, όπως «Η δημιουργία του ανθρώπου», «Σκηνή του ασώτου υιού», «Φαρισαίος».
ΚΑΘΟΛΙΚΟ ΜΟΝΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΜΑΥΡΙΩΤΙΣΣΑΣ :
Τέσσερα περίπου χιλιόμετρα έξω από την πόλη, δεσπόζει η Μονή της Παναγίας Μαυριώτισσας. Το καθολικό της Μονής, που χτίστηκε το 1082 μ.Χ. από τον Αλέξιο Α’ τον Κομνηνό, κατατάσσεται στους μονόχωρους ξυλοστεγείςναούς με νάρθηκα, ενώ είναι χτισμένο πάνω στα θεμέλια παλαιότερου ναού. Σε ότι αφορά την τοιχογράφηση, συναντάμε τρία στρώματα τοιχογραφιών, ένα του 10ου, ένα του 15ου και ένα του 17ου αιώνα. Όλες οι τοιχογραφίες βρίσκονται σε πολύ κακή κατάσταση με μεγάλη δυσκολία διακρίνει κανείς μορφές. Η μόνη μορφή που σώζεται σε καλή κατάσταση είναι αυτή του κτήτορα. Στον βόρειο και νότιο τοίχο του νάρθηκα υπάρχουν δύο αρκοσόλια, που λειτουργούσαν ως οικογενειακοί τάφοι για την οικογένεια των κτητόρων. Στα μέσα του 16ου αιώνα προστέθηκε στο ναό το παρεκκλήσι του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου Σε ότι αφορά στην τοιχογράφηση του ναού, συναντάμε μόνο ένα στρώμα τοιχογραφιών που τοποθετείται στο 1200 μ.Χ. Ιδιαίτερης σημασίας είναι η παράσταση της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στο Δυτικό τοίχο του κυρίως ναού, όπου αριστερά της σωρού, συναντάμε μια επιγραφή στο κουφικό αλφάβητο. Ο αγιογράφος, δεν γνώριζε τη γλώσσα με αποτέλεσμα να μεταφέρει την επιγραφή από το αρχείο του στον τοίχο ανάποδα.
Εικονογραφικό ενδιαφέρον έχει και η παράσταση της Κόλασης, όπου ο καλλιτέχνης αποδίδει τον συκοφάντη, τον τοκιστή και τον παρακαμπανιστή (αυτόν που κλέβει στο ζύγι) να υφίσταται την τιμωρία που αναλογεί στην αμαρτία του.
Εξωτερικά του ναού, υπάρχουν η Ρίζα του Ιεσσαί, η Παναγία Μαυριώτισσα και ο Αλέξιος Α” Κομνηνός.
Άγιος Γεώργιος ακρολοφίας:
Ο Άγιος Γεώργιος που αναφέρεται από την Άννα Κομνηνή στην απελευθέρωση της Καστοριάς από τουςΝορμανδούς (1081) δεν είναι βέβαιο αν οικοδομήθηκε. Πάντως ο Παναγιώτης Παπαναούμ στην αυτοβιογραφία του αναφέρει[7], ότι το 1812 στο ίδιο μέρος που ιστορεί η Άννα Κομνηνή, υπήρχε σύγχρονος ναός του Αγίου Γεωργίου. Σήμερα υπάρχει πάλι στο ίδιο μέρος ο ναός του Αγίου Γεωργίου ως δεύτερος τη τάξει μητροπολιτικός ναός.
