Έφηβοι και κατάθλιψη. Τι συμβαίνει με αυτό το φαινόμενο που εντείνεται όλο και περισσότερο στις μέρες μας; Γιατί τόσα περιστατικά της νόσου σε πολύ νεαρές ηλικίες; Αντιμετωπίζεται και, αν ναι, πώς; Όλα τα παραπάνω θα μας τα απαντήσει η Αθηνά Τσούτσια, Ψυχολόγος-Ψυχοθεραπεύτρια Παιδιών, Ενηλίκων και Οικογένειας.
E-onidios: Τα τελευταία χρόνια ακούμε όλο και πιο συχνά τον όρο εφηβική κατάθλιψη. Αυτό συμβαίνει επειδή όντως υπάρχει αύξηση της ψυχικής νόσου ή τώρα είμαστε πιο έτοιμοι να ακούσουμε για αυτήν;
ΑΘΗΝΑ ΤΣΟΥΤΣΙΑ: Πάντα υπήρχε η κατάθλιψη και η αλήθεια είναι ότι ήδη από τον 20ο αλλά κυρίως από τον 21ο αιώνα είναι η δεύτερη πιο συχνή νόσος, που ξεπερνά όχι μόνο σε συχνότητα τις υπόλοιπες ψυχικές νόσους αλλά και τις οργανικές νόσους. Τώρα λοιπόν ίσως είμαστε πιο έτοιμοι λόγω της ψυχοεκπαίδευσης, δηλαδή λόγω κάποιας προόδου που έχει γίνει στον τομέα της ψυχικής υγείας, να δεχτούμε και να γνωρίσουμε τα σημάδια της κατάθλιψης.
Παρόλο όμως που όντως ένας μεγάλος αριθμός ανηλίκων πάσχει από κατάθλιψη στις μέρες μας, πολλοί συνεχίζουν να πιστεύουν ότι το φαινόμενο αυτό δεν τους αφορά ή ότι βρίσκεται σε πολύ μακρινή απόσταση από αυτούς. Εσείς βλέπετε ότι όντως αυτή η ψυχική νόσος δεν αγγίζει τα παιδιά, της πόλης μας συγκεκριμένα για παράδειγμα, ή ότι αυτός ο εφησυχασμός δεν είναι παρά άδικος;
Α.Τ.: Υπάρχει όντως ακόμη κάποιο στίγμα, το οποίο δεν αφορά μόνο τους ενήλικες αλλά και την επόμενη γενιά, στους οποίους μετατίθεται από τους ενήλικες. Όντως δηλαδή θα μπορούσε να υπάρχει μεγαλύτερη παροχή βοήθειας. Τώρα, πιστεύω ότι δεν είναι ένα φαινόμενο καταρχάς που αφορά μόνο τον Πειραιά- είναι ένα φαινόμενο που είναι παγκόσμιο. Υπάρχουν κάποιες χώρες που είναι πιο μπροστά στην αναζήτηση βοήθειας και γενικά στις δομές ψυχικής υγείας. Δυστυχώς όμως η Ελλάδα όντως είναι πιο πίσω σε σχέση με αυτό. Μπορώ να σου πω όμως τι είναι αυτό που κάνει τους εφήβους να μην αναζητούν βοήθεια και είναι πολλά πράγματα. Καταρχάς είναι οι αντιστάσεις των ίδιων των γονέων, είναι η παντοδυναμία, η επαναστατικότητα που έχει ο έφηβος. Νιώθει δηλαδή ότι θα τα καταφέρει μόνος του και ενδεχομένως δεν είναι σημαντικό αυτό που τη συγκεκριμένη στιγμή βιώνει και πως θα περάσει γρήγορα. Είναι επίσης, να το τονίσω αυτό, η αφιλοξενία: είναι αφιλόξενες οι δομές ψυχικής υγείας για τους εφήβους σήμερα. Για παράδειγμα, οι περισσότερες δε λειτουργούν το απόγευμα, ελάχιστες δομές ψυχικής υγείας λειτουργούν το απόγευμα. Αυτό είναι κάτι που φυσικά πρέπει να αλλάξει.
Επομένως δηλαδή η αντιμετώπιση της κατάθλιψης στους ενήλικες είναι πιο εύκολη από αυτή των εφήβων;
Α.Τ.: Υπάρχει το εξής. Η νέα γενιά είναι πιο ευαισθητοποιημένη όσον αφορά τη ψυχική υγεία. Αυτό είναι το ένα καλό στο ζύγι. Το κακό στο ζύγι όμως είναι ότι οι ενήλικες έχουν πιο έντονο το στίγμα και δε θα ζητήσουν βοήθεια. Κι έτσι, αυτά τα δύο είναι κάποιες αντίρροπες δυνάμεις που μάχονται μεταξύ τους.
Και επειδή αναφέραμε τους ενήλικες, διαφοροποιείται ο τρόπος με τον οποίο περνούν αυτή την ψυχική νόσο οι έφηβοι από τους ενήλικες;
Α.Τ.: Σίγουρα διαφοροποιείται. Καταρχάς ποια είναι η πρόκληση όσον αφορά την εφηβική κατάθλιψη; Είναι το εξής. Ότι δεν είναι τόσο εύκολο να τη διαγνώσουμε. Θα πρότεινα κατά πρώτον να διαχωρίσουμε λίγο τη θλίψη από την κατάθλιψη. Τι εννοώ; Η θλίψη είναι ένα φυσιολογικό και αναμενόμενο συναίσθημα, το οποίο μπορεί να βιωθεί από τον άνθρωπο σε όλη τη διάρκεια της ζωής και πάντα κρύβεται κάτι από πίσω σαν μία απώλεια, όχι απαραίτητα ενός προσώπου, μιας κατάστασης, ενός αντικειμένου… Στην εφηβική ηλικία η θλίψη αυτή μπορεί να αφορά μια μετάβαση στην ενηλικίωση, όταν δηλαδή το παιδί νιώθει ότι αρχίζει να χάνει την φροντίδα, την ξεγνοιασιά, την αθωότητα της παιδικής ηλικίας. Τι διαχωρίζει λοιπόν τη θλίψη από την κατάθλιψη; Καταρχάς η χρονιότητα. Για να μιλήσουμε για κατάθλιψη, μιλάμε για κάτι το οποίο παραμένει τουλάχιστον έξι μήνες. Είναι κάποια συμπτώματα, τα οποία θα αναφέρουμε στην συνέχεια, τα οποία εμφανίζονται με έναν καταναγκαστικό τρόπο. Δεν μπορεί έτσι ο έφηβος να μην τα βιώσει και επηρεάζουν την λειτουργικότητά του. Αυτή είναι η διαφορά της κατάθλιψης από τη θλίψη. Και τέλος, είναι και το άλλο. Ότι καθοδηγούν δηλαδή το συναίσθημα, τις σκέψεις του, τις αποφάσεις του, όλα αυτά. Αυτό ήταν μια μικρή παρένθεση για να τα διαχωρίσουμε αυτά τα δύο, γιατί στο τέλος της ημέρας κατά τη γνώμη μου θα ήταν σημαντικό να μιλήσουμε γενικότερα και για την ψυχική υγεία και για την ψυχική νόσο. Η ψυχική υγεία κατά τη γνώμη μου δεν υφίσταται. Κατά τη γνώμη μου είναι μία πανάκεια. Τι εννοώ πανάκεια; Είναι κάτι άπιαστο. Όλοι κάτι έχουμε, δηλαδή η θλίψη είναι κάτι το οποίο μπορεί να βιώνουμε ανά διαστήματα. Αλλά οι παράγοντες αυτοί που ανέφερα είναι αυτοί που μας κάνουν να θέλουμε ή να πρέπει να ζητήσουμε κάποια βοήθεια.
Μιας που μιλήσαμε για τον διαχωρισμό της θλίψης από την κατάθλιψη και τα συμπτώματα της δεύτερης, ποιος είναι αυτός που αντιλαμβάνεται πρώτος την κατάθλιψη στους εφήβους; Ο ίδιος ή κάποιος άλλος;
Α.Τ.: Κοιτάξτε να δείτε τώρα τι γίνεται με την κατάθλιψη. Η κατάθλιψη μπορεί να έχει δύο μορφές ως προς την έκφανσή της. Στροφή προς τον εαυτό και άρα βιώνω μοναξιά και μπορεί να κάνω κάποιες εκδραματίσεις τις οποίες κρύβω από τους άλλους, κάποιον αυτοτραυματισμό κτλ. ή φυγή από τον εαυτό-προς τα έξω. Για παράδειγμα, έχω μια παραβατικότητα, θέλω να πληγώνω με κάποιον τρόπο τους άλλους, επειδή ακριβώς εγώ νιώθω πληγωμένος και νιώθω πόνο και οδύνη μέσα μου. Ή στο σχολείο κάποιοι βανδαλισμοί ή άσχημη λεκτική έκφραση σε όλους. Καταλάβατε τι λέω. Αυτός που στην πρώτη περίπτωση το αντιλαμβάνεται πρώτος είναι ο ίδιος ο έφηβος, γιατί είναι τόσο κλεισμένος στον εαυτό του που δεν μπορεί να είναι με τους άλλους, τόσο στραμμένος προς τα μέσα. Στην δεύτερη περίπτωση το αντιλαμβάνονται πρώτοι οι γύρω. Αλλά υπάρχει η εξής παγίδα. Επειδή σε αυτήν την περίπτωση μιλάμε κυρίως για διαταραχές διαγωγής, όταν υπάρχει παραβατικότητα, συνήθως αυτά τα παιδιά παραπέμπονται από τους γονείς ή από δασκάλους που βλέπουνε κάτι και το λένε στους γονείς για την παραβατικότητα και όχι για την κατάθλιψη, η οποία είναι εν τέλει αυτή που τους οδηγεί να κάνουν ό,τι κάνουν και να διαδραματίζουν όλα αυτά που έτσι είναι και δυσλειτουργικά και για τους ίδιους και για τους γύρω.
Επίσης όμως, εκτός από την παραβατικότητα που αναφέρατε υπάρχουν συχνά και οι ορμόνες της εφηβείας και αρκετές συναισθηματικές διακυμάνσεις. Πώς όμως μπορούμε να αναγνωρίσουμε αν ο ανήλικος ζει απλά την εφηβεία του π.χ. την παραβατικότητα ή την επανάσταση ή αυτό που βιώνει είναι κάτι πιο έντονο από απλές ορμονικές αλλαγές;
Α.Τ.: Αυτό εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την ένταση της παραβατικότητας, δηλαδή αν μιλάμε απλά για κάποιες ψευδολογίες ή για κάποιον βανδαλισμό ή έστω κάποιες κλοπές οι οποίες είναι σε μικρή συχνότητα ή έχουν να κάνουν με μικροπράγματα, αυτό είναι κάτι το οποίο αν δεν κλιμακώνεται δεν εγείρει έντονη ανησυχία. Παρόλα αυτά, αυτή η παραβατικότητα κλιμακώνεται, όταν από πίσω υπάρχει κατάθλιψη. Επίσης, αρχίζει και αυτοκαταστροφική συμπεριφορά, η οποία όμως μπορεί να ιδωθεί από τους άλλους όπως η χρήση ορισμένων ουσιών. Και αυτό είναι παραβατικότητα. Κατάλαβες τι λέω; Δηλαδή εκεί είναι κάπου το σύνορο μεταξύ φυσιολογικού ή τέλος πάντων λιγότερο ανησυχητικού από το παθολογικό.
Και εσείς γενικά βλέπετε τους εφήβους ανοιχτούς να μιλήσουν για αυτήν την κατάσταση που βιώνουν ή προτιμούν την άρνηση;
Α.Τ.: Σίγουρα υπάρχει άρνηση. Και η αλήθεια είναι, κοίτα, πάντα όλα είναι εξατομικευμένα. Και η δική μου παροχή υπηρεσιών σε όσους βλέπω και παιδιά και εφήβους είναι εξατομικευμένη. Υπάρχουν κάποιοι που ας πούμε έχουν φτάσει στο αμήν, ειδικά οι έφηβοι, και είναι έτοιμοι να μιλήσουν. Κάποιοι άλλοι έφηβοι χρειάζονται τον χρόνο τους, για να ανοιχτούν και δουν τι τρέχει και ποιος φταίει, γιατί σε όλα αυτά μεγάλο ρόλο παίζουν και οι ίδιοι οι γονείς.
Αφού θέσατε το ζήτημα ποιος φταίει και τι το προκαλεί, ποιοι είναι οι κυριότεροι λόγοι για τους οποίους φτάνουν οι έφηβοι στην κατάθλιψη;
Α.Τ.: Η κατάθλιψη είναι αυτό που λέμε μία ετερογενής διαταραχή, τι εννοώ, ότι πολλά κάνουν το άτομο να φτάσει να τη νιώσει, να τη βιώσει σαν νόσο. Τι μπορεί λοιπόν να συμβάλει; Μπορεί λοιπόν να συμβάλει όπως είπαμε η οικογένεια με διάφορους τρόπους. Και τι εννοώ οικογένεια; Εννοώ η κληρονομικότητα, η γενετική συμμετοχή. Αν ας πούμε έχω μια μητέρα καταθλιπτική ή ψυχωτική, έχω κάποιες πιθανότητες να μου κληροδοτηθεί αυτή η νόσος. Επίσης, τα στρεσογόνα γεγονότα. Τώρα θα μου πεις: «Ωραίο κλισέ»! Όλα τα στρεσογόνα γεγονότα επηρεάζουν όλους τους ανθρώπους με κατάθλιψη; Όχι, υπάρχουν κάποιοι έφηβοι στους οποίους υπάρχει μια μεγαλύτερη ευαλωτότητα προς αυτήν την διαταραχή κι αυτοί οι έφηβοι είναι εκείνοι που σε προηγούμενα αναπτυξιακά στάδια δεν είχαν βιώσει αυτά που δικαιούντο. Τι είναι αυτά δηλαδή; Φροντίδα, αποδοχή άνευ όρων, θαυμασμό από τους γονείς, προσοχή, αλλά την προσοχή που πραγματικά χρειάζονται, όχι ας πούμε «Κάνε τα μαθήματά σου γρήγορα να πάρεις το εικοσάρι!».
Μιας που αναφέρατε την οικογένεια, μπορεί αυτή η ίδια με συμπεριφορές της να οδηγήσει το παιδί σε αυτό το σημείο; Ας πούμε μέσω μιας σκληρής συμπεριφοράς ή άρνησης για κάποια χαρακτηριστικά του;
Α.Τ.: Θα σου πω, τώρα αυτό που με ρωτάς έχει ήδη μεγάλη συνάφεια με αυτό που έχω ήδη πει. Όλα παίζουν το ρόλο τους σε έναν βαθμό. Σίγουρα πρέπει να υπάρχει ένα μεγάλο υπόβαθρο, ώστε να εκδηλώσει ακόμη και από ένα περιβαλλοντικό γεγονός όπως η οικογένεια να έχει κάνει κάτι με τον τρόπο της και να έχει ωθήσει τον έφηβο να εκδηλώσει μια καταθλιπτική συμπεριφορά. Αν ο έφηβος δεν έχει κάποιο υπόβαθρο, τότε αυτή η καταθλιπτική συμπεριφορά θα είναι ένα καταθλιπτικό επεισόδιο που μπορεί να περάσει και να μην μιλάμε τότε για μια διαταραχή που χρειάζεται πραγματικά αντιμετώπιση ακόμη και με φάρμακα.
Και αφού είπαμε και τους λόγους, πιστεύετε πως η πανδημία και η καραντίνα που περάσαμε οδήγησε τους νέους στην ανάπτυξη κατάθλιψης;
Α.Τ.: Σίγουρα, σίγουρα! Αυξήθηκε για πολλούς λόγους, και αυτό το είδα και στη δουλειά και το συζητάμε πολύ και στον χώρο με τους συναδέλφους. Πρώτον, αυξήθηκε η ενδοοικογενειακή βία. Αυξήθηκαν επίσης τα συμπτώματα και η νοσηρότητα των συμπτωμάτων, δηλαδή η σοβαρότητα με την οποία τα βιώνουν οι έφηβοι ή τα παιδιά που ήδη περνάνε μια τέτοια διαταραχή, ακριβώς επειδή δεν είχαν μια άλλη διέξοδο. Και σε αυτό θα ήθελα να κάνω μία παρένθεση όσον αφορά το διαδίκτυο. Πολλοί γονείς μου έρχονται και μου λένε: « Το παιδί μου έχει κατάθλιψη, γιατί είναι συνέχεια στο διαδίκτυο». Το διαδίκτυο από μόνο του, δεν ξέρω άμα το ακούτε κι εσείς, από τους γονείς σας για παράδειγμα. « Το διαδίκτυο βλάπτει κ.τ.λ.», με ένα όριο όμως χρειάζεται. Ειδικά στη μία από τις δύο μορφές κατάθλιψης που σας είπα, αυτή που ο έφηβος στρέφεται προς τον εαυτό του, η οποία λέγεται τέλος πάντων «ενδοβλητική» και την οποία δεν μπορούν να την δουν περισσότερο οι άλλοι αλλά ξέρει ο ίδιος ότι έχει κατάθλιψη, σε αυτήν την μορφή, λοιπόν, είναι σημαντικό ο έφηβος να μπορεί να έχει το διαδίκτυο. Σε κάποιους εφήβους, αυτό τους κάνει να έχουν επαφή με άλλους και να είναι ο μόνος τρόπος να επικοινωνήσουν ή να νιώσουν κάπως ζωντανοί π.χ. μέσω του gaming. Οκ, όμως σε αυτό που λέω τώρα υπάρχει και ο αντίλογος όπως συμπεριφορές που οδηγούν σε κινδύνους, αλλά δεν είναι πάντα κάτι κακό.
Για το διαδίκτυο τώρα, μιας και ανοίξαμε και αυτό το θέμα, η συνήθεια των ανηλίκων να προσπαθούν να μοιάσουν σε είδωλά τους και να αποκτήσουν ορισμένα χαρακτηριστικά τους εντείνει το φαινόμενο της κατάθλιψης;
Α.Τ.: Θα σου πω, σε ορισμένες περιπτώσεις μπορεί να το εντείνει. Να πούμε καταρχήν το εξής ότι η κατάθλιψη, όπως και συνήθως γίνεται στους ανθρώπους, σχεδόν ποτέ δεν έχει μόνο ένα πράγμα, μόνο μία διαταραχή. Για παράδειγμα, για να απαντήσω και σε αυτό που μου είπες, όταν ένας έφηβος θέλει να μοιάσει σε μία/έναν celebrity που είναι πανέμορφος αλλά είναι όμως παν-λεπτος, τότε ναι μπορεί να αρχίσει κάνοντας μια προσπάθεια προς αυτή την κατεύθυνση να αναπτύξει μια διατροφική διαταραχή. Να δει για παράδειγμα ότι δεν τα καταφέρνει και έχοντας το υπόβαθρο έτσι μιας καταθλιπτικόμορφης συμπτωματολογίας να υπάρξουν και τα δύο αυτά που θα τον καταβάλουν.
Αφού αναφέρατε την διατροφική διαταραχή, είναι άμεσα συνδεδεμένη με την κατάθλιψη και η ύπαρξη της μίας προϋποθέτει και την ύπαρξη της άλλης;
Α.Τ.: Όχι, δεν είναι αναγκαία και επαρκής συνθήκη να υπάρχει η διατροφική διαταραχή και να υπάρξει και κατάθλιψη ούτε να υπάρχει κατάθλιψη και να υπάρξει διατροφική διαταραχή. Βασικά, για να είμαι ειλικρινής, όπου υπάρχει διατροφική διαταραχή σχεδόν σίγουρα, αν όχι μείζων κατάθλιψη, υπάρχει μια δυσθυμία, δηλαδή μια διαταραχή του συναισθήματος, μια άσχημη διάθεση για να το πω πιο απλά.
Έχοντας μιλήσει για τους λόγους, στην αντιμετώπιση τώρα, ποιος μπορεί να βοηθήσει κυρίως τον έφηβο; Οι γονείς, ο ίδιος ο έφηβος και πώς;
Α.Τ.: Κοίτα, πάντα λέμε ότι είναι σημαντικό ο έφηβος να έχει ένα δίκτυο. Τι εννοούμε δίκτυο; Να υπάρχει μια συνεργασία μεταξύ των σημαντικών του άλλων που είναι η οικογένεια, των πληροφοριοδοτών που συνήθως είναι οι δάσκαλοι και το σχολείο και φυσικά των θεραπευτών, αν είναι σε μία δομή ή του θεραπευτή αν είναι σε ατομική ψυχοθεραπεία, γιατί υπάρχουν πολλά είδη ψυχοθεραπείας.
Μάλιστα, και τώρα για το σχολείο που είπαμε, σε αρκετά σχολεία, κυρίως της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης κάποιος καθηγητής ορίζεται ως σύμβουλος σχολικής ζωής με σκοπό να βοηθήσει τους εφήβους στα όποια προβλήματα αντιμετωπίζουν. Εσείς συμφωνείτε με αυτήν την πρωτοβουλία ή θεωρείτε ότι κάτι πρέπει να αλλάξει σε αυτό το σύστημα;
Α.Τ.: Μιλάμε δηλαδή για άτομα, γιατί για να είμαι ειλικρινής σε αυτό δεν έχω απόλυτη γνώση και δεν είμαι τόσο ενήμερη, τα οποία δεν έχουν πιστοποιημένη εκπαίδευση στην σχολική ψυχολογία, που είναι ένας κλάδος συγκεκριμένος της ψυχικής υγείας και της ψυχολογίας και έχουν ίσως κάποιους άλλους τίτλους;
Δεν είναι ψυχοεκπαιδευμένος απαραιτήτως ο καθηγητής που αναλαμβάνει τον ρόλο του συμβούλου σχολικής ζωής. Θεωρείται όμως όχι προαπαιτούμενο, αλλά ας πούμε θετικό στοιχείο, για να αναλάβει κάποιος αυτόν τον ρόλο να έχει περάσει κάποιου είδους εκπαίδευση ή σεμινάριο συνήθως, τα οποία η αλήθεια είναι ότι πολύ συχνά είναι αρκετά θεωρητικά, οπότε δεν έχουν περάσει οι ίδιοι την διαδικασία της ψυχοθεραπείας απαραιτήτως ούτε έχουν παρακολουθήσει κάποια εκπαίδευση σχολικής ψυχολογίας.
Α.Τ.: Αυτό που είπατε, ειδικά το προτελευταίο ήταν το πιο σημαντικό. Καταρχήν για να μπορεί κάποιος να δει, όχι να θεραπεύσει, απλά να μπει στη διαδικασία να προσπαθήσει να ακούσει κάποιον ειδικά με προβλήματα κατάθλιψης πρέπει και ο ίδιος να έχει κάνει ψυχοθεραπεία. Δεν νοείται δηλαδή να μη συμβαίνει αυτό. Κατά τη γνώμη μου όμως, και έτσι να μην είναι, που αυτό είναι το νομικό, είναι το σημαντικότερο να υπάρχει εκπαίδευση. Άρα για να απαντήσω στο ερώτημά σου, δεν είμαι σύμφωνη. Δεν είμαι καθόλου σύμφωνη, για να πω την αλήθεια, και το θεωρώ και ως έναν βαθμό επικίνδυνο. Δηλαδή το να υπάρχει ψυχολόγος στα σχολεία, και είναι κάτι που συζητιέται πάρα πολύ στον κλάδο, μα πάρα πολύ, είναι πυρηνικό. Είναι βασικό για την πρωτογενή πρόληψη, για να υπάρχει ας πούμε μία βάση για να εντοπιστεί το οποιοδήποτε πρόβλημα.
Εκτός από την ύπαρξη ψυχολόγου στα σχολεία, πιστεύετε πως θα βοηθούσε στον αγώνα κατά της εφηβικής κατάθλιψης η δημιουργία ενός σχολικού μαθήματος με θέμα την ψυχολογία των εφήβων;
Α.Τ. : Φυσικά, φυσικά και θα μπορούσε να συμβάλει και θα ήταν μία πολύ σημαντική, έτσι, ενέργεια. Είναι αυτό που λέμε ότι πραγματικά μπορεί να άνοιγε το δρόμο να αντιμετωπιστούν ή να προληφθούν πολλά προβλήματα. Όχι μόνο στους εφήβους αλλά και την παιδική ηλικία, γιατί στην παιδική ηλικία η κατάθλιψη είναι πολύ πιο δύσκολο να αναγνωριστεί απ’ ό,τι στην εφηβική ηλικία. Ναι, θα έπρεπε να υπάρχουν μαθήματα και είναι πολύ σημαντικό να υπάρξουν. Ας πούμε στην δική μου εποχή, υπήρχε ένα κομμάτι στο μάθημα της φιλοσοφίας, που λίγο μιλούσε και για την ψυχική υγεία κιόλας σαν κάτι το οποίο υπάρχει και απλά όλα τα άλλα είναι αποκλίνοντα . Άρα, ναι συμφωνώ απόλυτα.
Και αυτό το μάθημα θα ήταν καλύτερο να διδάσκεται από έναν καθηγητή που είναι εξειδικευμένος μόνο για αυτό το μάθημα ή από κάποιον ψυχολόγο;
Α.Τ.: Καταρχάς, υπό την προϋπόθεση ότι υπάρχει ένας σχολικός ψυχολόγος στα σχολεία και σε οποιοδήποτε σχολείο, αν δεν έχει τον ρόλο ή ίσως την κατάρτιση, γιατί η διδασκαλία θέλει μια κατάρτιση για να διδαχθεί αυτό το μάθημα, σίγουρα αυτός που θα το αναλάβει να έχει εκπαιδευτεί από τον σχολικό ψυχολόγο και να έχει και τις κατευθύνσεις και την εποπτεία του σχολικού ψυχολόγου.
Και για να κλείσουμε με το θέμα των σχολείων, οι καθηγητές είναι σε θέση να αναγνωρίσουν σε κάποιον μαθητή ή μαθήτρια τα συμπτώματα της καταθλιπτικής νόσου;
Α.Τ.: Είναι κάπως γενική ερώτηση και σίγουρα δεν μπορώ να απαντήσω για κάθε σχολείο, μπορώ όμως να απαντήσω από την δική μου εμπειρία ότι έχουν υπάρξει και τα δύο. Έχουν υπάρξει περιπτώσεις αρκετά οριακές, επικίνδυνες για τον έφηβο που δεν έχω λάβει τηλέφωνο από κάποιον δάσκαλο ή καθηγητή. Έχουν υπάρξει όμως και περιπτώσεις που ο δάσκαλος ή ο καθηγητής είδε κάποια πράγματα που δεν είδε ο γονέας, και ήταν αυτός που επικοινώνησε μαζί μου.
Εκτός από τους γονείς, τους καθηγητές, γενικά κάποιον ενήλικα, τα παιδιά μπορούν να βοηθηθούν μεταξύ τους σε τέτοιες καταστάσεις; Δηλαδή οι φίλοι είναι ικανοί να ανατρέψουν μια τέτοια κατάσταση;
Α.Τ.: Θα σου πω, πριν σας μίλησα για το υποστηρικτικό δίκτυο που μπορεί να έχει ο έφηβος. Ε λοιπόν οι φίλοι του είναι αυτοί ακριβώς που εντάσσονται σε έναν μεγάλο βαθμό στο υποστηρικτικό αυτό δίκτυο. Δεν μπορούν όμως να ανατρέψουν την κατάσταση και πολλές φορές, που είναι φυσικό, αν κάποιος φίλος νιώσει ότι πρέπει να πάρει το πρόβλημα πάνω του, για να σώσει τον φίλο του, είναι πιθανό ότι και ο ίδιος θα αρχίσει να νιώθει μια ματαίωση που να τον οδηγήσει σε θλίψη ή και τέλος πάντων σε άλλες διαταραχές ή προβλήματα που ο ίδιος ιδιοσυγκρασιακά να έχει μια προδιάθεση να νιώσει. Ε λοιπόν για να τελειώσουμε μπορούν να αναλάβουν ως έναν βαθμό να βοηθήσουν όχι όμως και την ευθύνη της θεραπείας. Είναι όμως σημαντικό να υπάρχουν.
Τώρα όσον αφορά την ίδια την κατάθλιψη, πώς νιώθει ένας έφηβος με κατάθλιψη και γενικά ποια συναισθήματα βιώνει;
Α.Τ.: Καταρχήν, τώρα υπάρχουν αρκετές ερωτήσεις να γίνουν όσον αφορά το πώς εκδηλώνεται η κατάθλιψη. Πώς μπορεί να την καταλάβει κάποιος ας πούμε στο σχολείο ή τι μπορεί να νιώθει ένας έφηβος από μόνος του. Ας πάρουμε λοιπόν την δεύτερη ερώτηση που είναι αυτή που με ρώτησες. Η κατάθλιψη εντάσσεται σε ένα φάσμα διαταραχών διάθεσης. Μπορεί λοιπόν να έχει μια ήπια μορφή που λέμε δυσθυμία και αυτή ας πούμε να εκδηλώνεται με διάφορα έτσι συμπτώματα όπως χαμηλή αυτοεκτίμηση, αναποφασιστικότητα, κάποια ανία ή κάποια συνεχόμενη άσχημη διάθεση. Επίσης, ανορεξία ή υπερφαγία επίσης όπως το κομμάτι που μπορεί να σχετίζεται με τη διατροφή, λίγη ενέργεια, κόπωση, να κουράζεται εύκολα, δυσκολία και θλίψη, ένα αίσθημα απελπισίας, του ανέλπιδου. Αυτά είναι όμως τα πιο ήπια. Σε αυτή τη φάση, όταν έχουμε δυσφημία, ο έφηβος μπορεί όντως να μη δείχνει ακόμη στον περίγυρο ότι κάτι δεν πάει καλά. Θυμίζω όμως ότι σε κάτι πιο σοβαρό μπορεί να έχουμε και άλλα όπως ανηδονία, δηλαδή τίποτα δεν με κάνει χαρούμενο, τίποτα δεν μπορεί να με κάνει ευτυχισμένο. Νιώθω ενοχή, ενοχή που ζω, όχι ενοχή επειδή κάτι συνέβη. Η ενοχή αυτή γενικεύεται και γίνεται πυρηνική. Επίσης υπάρχει αναξιότητα και ίσως φτάσω και σε σκέψεις ή και πράξεις που αφορούν έτσι την ύπαρξη μου και το αν αξίζει να υπάρχω.
Γενικά, μιλήσατε πριν για ψυχική υγεία, αυτό είναι ουτοπικό, δηλαδή υπάρχει στα βιβλία και στα χαρτιά αλλά στην πραγματικότητα δεν είναι δυνατόν να αποκτηθεί;
Α.Τ.: Αυτό που πραγματικά τα τελευταία χρόνια έχει εδραιωθεί στην θέση της ψυχικής υγείας ως έτσι στόχος είναι η ψυχική ανθεκτικότητα. Αν το σκεφτείτε, κάτι πάντα θα μας στρεσάρει, πάντα κάτι θα μας φοβίζει, πάντα κάτι θα μας κάνει να νιώθουμε όχι και πολύ ισορροπημένοι, αλλά αν καταφέρνουνε να έχουμε κάτι στο τέλος της ημέρας που μας κρατάει και μας δίνει έτσι μια ευχαρίστηση, τότε ναι έχουμε καταφέρει να έχουμε ψυχική ανθεκτικότητα.
Μιας που αναφέρατε και αυτό που μας ευχαριστεί, διάφορα χόμπι και αναφερόμενοι στους εφήβους που τους αρέσουν αθλήματα, ζωγραφική κτλ. μπορούν να βοηθήσουν στην ψυχική ανθεκτικότητα;
Α.Τ.: Σίγουρα! Ένας από τους λόγους που και τα πράγματα που μας οδηγούν στην ψυχική ανθεκτικότητα είναι η αυτοπραγμάτωση. Είναι να νιώθουμε δηλαδή ότι κάνουμε κάτι και πραγματικά ή προσφέρουμε στους άλλους με τον τρόπο μας ή κάπως πραγματώνουμε κάτι το οποίο έχουμε σαν κλίση. Αυτό λοιπόν ναι, μας κάνει να νιώθουμε πιο δυνατοί. Ότι δηλαδή αξίζει να υπάρχουμε και ότι κάτι κάνουμε και είναι σημαντικό.
Τώρα όσον αφορά και πάλι την αντιμετώπιση, πόσο συχνά έρχεται σε εσάς κάποιος; Μήπως υπάρχουν κάποιοι που όχι απαραίτητα αρνούνται αλλά φοβούνται να έρθουν;
Α.Τ.: Σε μεγάλο βαθμό, ιδιαίτερα όταν τα πράγματα είναι αρκετά σοβαρά, είναι πολλοί οι έφηβοι που φοβούνται ότι αν εξωτερικεύσουν αυτά που νιώθουν ίσως τους θεωρήσουν τρελούς ή ακόμη και φοβούνται το ενδεχόμενο κάποιας νοσηλείας. Οπότε είναι κάποιοι από τους φόβους που τους κάνουν να μη μιλούν. Σε αυτές τις περιπτώσεις συνήθως οι γονείς ή ο περίγυρος ή οι κηδεμόνες είναι αυτοί που θα απευθυνθούν και όχι ο ίδιος ο έφηβος.
Αυτή η άρνηση και το γεγονός ότι δε θέλει να έρθει σε εσάς μπορεί να αφορά επίσης και το ότι δε θέλει ο έφηβος να βγει από αυτήν την κατάσταση;
Α.Τ.: Σίγουρα! Και η θλίψη σε έναν βαθμό και ειδικά η κατάθλιψη, μόλις βουτήξεις στα άδυτά της είναι κάτι εθιστικό. Είναι κάτι που απαιτεί προσπάθεια για να σηκωθείς και να φύγεις από αυτό. Επομένως, όντως είναι κάτι δύσκολο. Εκ των πραγμάτων, η εκκίνηση είναι να το θέλεις, να πεις ότι δεν αντέχεις άλλο και να πεις ότι θέλεις βοήθεια αλλά χρειάζεται όπως είπαμε και ένα δίκτυο υποστήριξης γύρω γύρω.
Και αφού ξεπεράσει την κατάθλιψη, πόσο εύκολο είναι για έναν έφηβο να επιστρέψει στην καθημερινότητά του;
Α.Τ.: Βήμα-βήμα. Τώρα βέβαια σας το ξαναλέω εξαρτάται από τι ακριβώς λέμε ως κατάθλιψη, γιατί όλα έχουν διακυμάνσεις. Από την υγεία έως την αρρώστια υπάρχει ένα τεράστιο συνεχές χάσμα. Αν αυτό που βιώνει ο έφηβος ήταν πολύ έντονο και πολύ δραματικό και πολύ άσχημο, ναι μπορεί να πάρει κάποιο διάστημα, για να επανέλθει στην προηγούμενη ρουτίνα του και να επανέλθει σε αυτά που τον ευχαριστούσαν.
Υπάρχουν κάποια ειδικά προγράμματα, σε κάποιες χώρες νομίζω, που άνθρωποι που έχουν θεραπευτεί από κατάθλιψη βοηθούν αυτούς που έχουν. Κατά τη γνώμη σας, αυτό είναι κάτι θετικό που έχει αποτελέσματα;
Α.Τ.: Είναι κάτι πολύ θετικό, γιατί και η βάση της ίδιας της θεραπείας και αυτό στο οποίο εμείς οι ίδιοι οι θεραπευτές εκπαιδευόμαστε, αν καταφέρουμε να γίνουμε έστω και λίγο καλοί σε αυτό, είναι η ενσυναίσθηση. Δηλαδή το να μπορεί κάποιος να μπει στα παπούτσια του άλλου. Οι άνθρωποι που έχουν περάσει από αυτό το λούκι, από αυτό όλο που πολλοί αποκαλούν τέρας, ξέρουν πως είναι κα μπορούν έτσι να βοηθήσουν τους άλλους. Μάλιστα, αυτό ακριβώς είναι κάτι που γίνεται και στην ομαδική ψυχοθεραπεία. Για αυτό ακριβώς υπάρχει η ομαδική ψυχοθεραπεία. Για να μπορεί ο ένας μέσα από τις εμπειρίες του να βοηθήσει τον άλλον και να του δώσει έτσι αν όχι ένα φως στο τούνελ, τουλάχιστον τον φακό για να εξιλεωθεί από όλο αυτό.
Αναφέρατε για την νέα γενιά ότι παίρνει συνήθως πληροφορίες από το διαδίκτυο. Η μετάδοση λάθος πληροφοριών για αυτό το φαινόμενο μπορεί να έχει οδυνηρές συνέπειες για το άτομο; Δηλαδή αντί να βοηθήσει να ξεπεράσει την κατάθλιψη να έχει το αντίθετο αποτέλεσμα και να το κάνει να βυθιστεί κι άλλο σε αυτό;
Α.Τ.: Κοιτάξτε, υπάρχει όντως παραπληροφόρηση στο διαδίκτυο και υπάρχουν και κάποια άρθρα τα οποία δεν είναι τόσο σαφή και όντως μπορεί να κάνουν τον έφηβο να παραγνωρίσει κάποια από αυτά που νιώθει ή να υπερβάλει κάποια από αυτά που νιώθει και έτσι πηγαίνουμε σε ένα άλλο ευρύ φάσμα που είναι αυτό των αγχωδών διαταραχών. Οπότε ναι είναι μια μάστιγα αυτό το συγκεκριμένο κομμάτι και είναι ανησυχητικό όταν γράφονται άρθρα από μη ειδήμονες.
Και πότε παίρνει κάποιος αντικαταθλιπτικά;
Α.Τ.: Καταρχάς, δεν ξέρω αν το γνωρίζετε αυτό για την φαρμακευτική αγωγή αλλά για παράδειγμα εγώ είμαι ψυχολόγος. Εγώ δεν μπορώ να χορηγήσω φάρμακα. Τι θα κάνω λοιπόν; Αν κρίνω ότι υπάρχει η ένδειξη για φαρμακευτική αγωγή, θα παραπέμψω σε ένα παιδοψυχίατρο, ο οποίος και θα κάνει την εκτίμηση σχετικά με το αν χρειάζεται φαρμακευτική αγωγή. Δηλαδή δεν είναι πάντα το: « Α έχει κατάθλιψη, δώσε αντικαταθλιπτικά». Υπάρχουν λοιπόν κάποιες ενδείξεις. Οι ενδείξεις αυτές είναι όταν το άτομο δεν μπορεί να λειτουργήσει καθόλου, δηλαδή οι σκέψεις του είναι πολύ έντονες ή αυτοκαταστροφικές, όταν οι πράξεις του είναι αυτοκαταστροφικές. Όταν ας πούμε η υπερανάλυση των σκέψεων που κάνει είναι αυτοκαταστροφική, φτάνει δηλαδή στον βαθμό που δεν μπορεί να το ελέγξει. Για παράδειγμα, ένα από αυτά που μας οδηγεί πολλές φορές στα φάρμακα είναι η αϋπνία ή η έλλειψη ή η πρόσληψη αρκετής τροφής, ο υποσιτισμός. Ναι εκεί οπωσδήποτε πάμε για φάρμακα. Όσο μιλάμε βέβαια για κατάθλιψη, γιατί άλλο οι διαταραχές για άλλους λόγους.
Και μιας που το αναφέρατε, συχνά συγχέουμε τον ψυχολόγο με τον ψυχίατρο. Ποιος είναι ο ρόλος του καθενός;
Α.Τ.: Ο ψυχολόγος κάνει κυρίως διαλεκτική θεραπεία. Τι εννοώ διαλεκτική; Ασχολείται με τον διάλογο. Να καταφέρει να δημιουργήσει μία συμμαχία με τον απέναντι, με τον θεραπευόμενο, με αυτόν που έρχεται, ώστε να καταφέρουν να φτάσουν μαζί σε κάποια ανάλυση του αιτήματός του και φυσικά σε κάποια λύση. Βέβαια την λύση θα την φέρει ο ίδιος ο θεραπευόμενος, δεν μπορεί να του τη δώσει έτοιμη ο θεραπευτής. Τι κάνει ο ψυχίατρος; Ο ψυχίατρος είναι αυτός που μπορεί να χρησιμοποιήσει τη διαλεκτική θεραπεία και έχει και το ιατρείο της φαρμακευτικής θεραπείας. Υπάρχουν όμως και κάποιοι ψυχίατροι που έχουν επιλέξει να μη δίνουν φάρμακα. Ας πούμε τα φάρμακα δίνονται σωρηδόν στην Αμερική. Δηλαδή είχες ιδρώσει λίγο, επειδή είχες μια εξέταση, μπορείς να πάρεις φάρμακα. Εκεί είναι το άλλο άκρο σε κάποιες άλλες χώρες. Αυτή είναι η διαφορά τους.
Για να κλείσουμε έτσι αυτό το θέμα, είναι κάτι άλλο που εσείς θα θέλατε να τονίσετε;
Α.Τ.: Κοιτάξτε να δείτε, ένας τρόπος για να κλείσουμε έτσι τη σημερινή μας συνάντηση για μένα θα ήταν αυτό που ήδη αναφέραμε και το θεωρώ αρκετά σημαντικό και πολύ σημαντικό και για εμένα που δεν το ήξερα, πόσο σημαντική είναι η ύπαρξη σχολικών ψυχολόγων στα σχολεία. Είναι πραγματικά αναγκαία σε εξαιρετικό βαθμό και είναι επίσης σημαντικό να πω και αυτό που με χαροποιεί εμένα από όλο αυτό που έγινε σήμερα είναι το γεγονός ότι βλέπω πως η νέα γενιά καταρχήν έχει τρομερή ωριμότητα. Έχετε πραγματικά την ενσυνειδητότητα, για να ασχοληθείτε με την ψυχική υγεία όχι μόνο τη δική σας αλλά και γενικότερα των υπολοίπων.
Ας κλείσουμε λοιπόν με αυτό. Σας ευχαριστούμε πολύ.
