Το άρθρο που ακολουθεί γράφτηκε με βάση τις πληροφορίες που μας έδωσε ο κ. Αλέξανδρος Τυχάλας, ο οποίος ασχολείται επαγγελματικά με τη μελισσοκομία και γνωρίζει καλά τον θαυμαστό κόσμο της μέλισσας. Μας παρουσιάζει πολλές και ενδιαφέρουσες πληροφορίες για τη μέλισσα και το ρόλο της στη φύση όπως επίσης και για τη μελισσοκομία, που είναι μια ενδιαφέρουσα και χρήσιμη δραστηριότητα.
Ο ρόλος της Μέλισσας στην φύση
Η μέλισσα συγκαταλέγεται στα σημαντικότερα είδη του πλανήτη και σίγουρα αποτελεί το σημαντικότερο έντομο. Δεν είναι τυχαία η χιλιοειπωμένη έκφραση που έχει συνδεθεί με το όνομα του Άλμπερτ Αϊνστάιν ότι εφόσον εκλείψουν οι μέλισσες από την γη τέσσερα χρόνια αργότερα, όλοι οι άνθρωποι θα εξαφανιστούν. Δεν μπορεί κανείς να αποδείξει ότι θα συμβεί κάτι τόσο τρομακτικό, ωστόσο αυτή η υπερβολή έρχεται να αναδείξει την σημαντικότητα των μελισσών στον πλανήτη γη και είναι σίγουρο ότι πλανήτης μας θα επηρεαστεί αρνητικά από την έλλειψη των μελισσών.
Το ένα τρίτο της παγκόσμιας αγροτικής παραγωγής εξαρτάται από τις υπηρεσίες των επικονιαστών, από αυτή περίπου το 75% της επικονίασης γίνεται από τις μέλισσες. Η επικονίαση των καλλιεργούμενων φυτών μπορεί να αυξήσει την παραγωγή έως 60% και να προσφέρει καρπούς μέχρι 80% μεγαλύτερους, όταν η επικονίαση γίνεται μέσω των μελισσών.
Ο θαυμαστός κόσμος της Μέλισσας
Oι μέλισσες εμφανίστηκαν στη γη πριν από 80 εκατομμύρια χρόνια, περίπου, και εξελίχθηκαν από έντομα που έμοιαζαν με σφήκες. Σήμερα σε όλο τον κόσμο υπάρχουν πάνω από 20000 είδη μελισσών και 700 γένη, ανάμεσα σ ’αυτές και η κοινή μέλισσα Apis Mellifera L. Πιστεύεται ότι το σημείο από όπου άρχισε η διασπορά της Apis Mellifera ήταν η περιοχή της ινδικής χερσονήσου και της νοτιοανατολικής Ασίας. Το ελάχιστο μέγεθος μέλισσας είναι 2 χιλιοστά και το μέγιστο 39 χιλιοστά.
H μέλισσα είναι κοινωνικό έντομο και ζει σε πολυάριθμες, καλά οργανωμένες κοινωνίες τα μελίσσια. Κάθε μελίσσι περιλαμβάνει μερικές χιλιάδες μέλισσες, από 10.000 έως 60.000 ή και περισσότερες στις αρχές του καλοκαιριού, τα οποία έχουν διαφοροποιηθεί σε τρεις τάξεις, τις εργάτριες που αποτελούν το σύνολο σχεδόν του πληθυσμού, τους κηφήνες και τη βασίλισσα. Tο μελίσσι ζει σε φωλιές που το προστατεύουν από τον αέρα και τη βροχή. Η φωλιά είναι ένας κοίλος χώρος με μικρή είσοδο όπως η κουφάλα ενός δέντρου, η κοιλότητα κάποιου βράχου ή κάποιου κτίσματος, όπου στο εσωτερικό της οι μέλισσες χτίζουν κηρήθρες. Το 1885 ο Αμερικανός μελισσοκόμος Langstronth κατασκεύασε την πρώτη κυψέλη ένα σύνθετο εργαλείο, που επιτρέπει στο μελισσοκόμο να επεμβαίνει στη ζωή του μελισσιού, να υποβοηθά την ανάπτυξή του με διάφορους μελισσοκομικούς χειρισμούς και να συλλέγει περισσότερο μέλι. Το μεγαλύτερο μέρος της ζωής τους οι μέλισσες το περνούν σε δραστηριότητες μέσα στη φωλιά τους και μόνο ένα μικρό μέρος των δραστηριοτήτων τους λαμβάνει χώρα στο εξωτερικό περιβάλλον και γίνεται αντιληπτό σε μας.
Η Εργάτρια
Eίναι το μικρότερο σε μέγεθος άτομο του μελισσιού. Έχει κοντή κοιλιά, μακριά φτερά, μακριά προβοσκίδα και κεντρί. Έχει όργανα για να συλλέγει και να μεταφέρει νερό, νέκταρ και γύρη, και αδένες που μεταξύ άλλων παράγουν βασιλικό πολτό και κερί. Η εργάτρια είναι ατελές θηλυκό και έχει ατροφικό αναπαραγωγικό σύστημα. Σε εποχές έντονης δραστηριότητας, άνοιξη και καλοκαίρι, ζει το πολύ 45 μέρες ενώ το χειμώνα μέχρι και 6 μήνες. Ουσιαστικά, κύρια αποστολή της είναι η ενασχόληση με όλες τις εργασίες του μελισσιού, εξού και το όνομά της.
Ο Κηφήνας
Eίναι το αρσενικό άτομο του μελισσιού. Έχει κοντή προβοσκίδα, μεγάλα μάτια, φαρδιά κοιλιά και θώρακα. Σε αντίθεση με την εργάτρια δεν έχει κεντρί, ούτε όργανα συλλογής τροφής και παραγωγής κεριού. Το αναπαραγωγικό του σύστημα ωριμάζει 12 μέρες μετά τη γέννησή του και παράγει έως και 10.000.000 σπερματοζωάρια. Κύρια αποστολή του είναι η γονιμοποίηση της βασίλισσας. Έτσι όταν το νέκταρ σπανίζει, οι εργάτριες απομακρύνουν τους κηφήνες από το μελίσσι και τους αφήνουν να πεθάνουν από την πείνα. Ζει το πολύ 2 μήνες.
Η Βασίλισσα
Eίναι το πιο μεγαλόσωμο άτομο του μελισσιού. Οι λαμπρότεροι χρωματισμοί και η μακρύτερη κοιλία την κάνουν να μοιάζει με σφήκα και να ξεχωρίζει εύκολα από τις πιο μικρόσωμες εργάτριες και τους χοντρο-φτιαγμένους κηφήνες. Δεν έχει όργανα για συλλογή γύρης ούτε κηρογόνους αδένες για παραγωγή κεριού όπως η εργάτρια. Το κεντρί της το χρησιμοποιεί για να σκοτώσει άλλες βασίλισσες και σχεδόν ποτέ εναντίον του ανθρώπου.
Η βασίλισσα ζει 3-5 χρόνια και μένει διαρκώς μέσα στην κυψέλη. Πετά έξω απ’ αυτή μόνο δύο φορές στη ζωή της, μια για να γονιμοποιηθεί και μία για να σμηνουργήσει*. Αν βρεθεί από άλλη αιτία έξω από την κυψέλη, δεν μπορεί να επιστρέψει σ’ αυτή. Κάθε μελίσσι έχει μια μόνο βασίλισσα, που είναι το μοναδικό τέλειο θηλυκό άτομο του μελισσιού και μαζί η μητέρα όλου του πληθυσμού. Δε συλλέγει τροφή ούτε ασχολείται με άλλες εργασίες. Κύρια αποστολή της είναι η ωοτοκία και η διοίκηση του μελισσιού.
*Σμηνουργία: Η διαδικασία όπου το σμήνος μελισσών, την άνοιξη, είναι δυνατόν να εγκαταλείψει την κυψέλη μαζί με την παλαιά βασίλισσα, οδεύοντας προς τη δημιουργία μιας καινούργιας αποικίας.
Λίγα πράγματα για τη μελισσοκομία ως δραστηριότητα
Η μελισσοκομία είναι η διαδικασία εκμετάλλευσης των προϊόντων που παράγει η μέλισσα που εκτός από το μέλι που αποτελεί το βασικό προϊόν εκμετάλλευσης υπάρχει η γύρη, η πρόπολη, το κερί, ο βασιλικός πολτός, το δηλητήριο της μέλισσας και στην περίπτωση των επαγγελματιών μελισσοκόμων η πώληση γονιμοποιημένων βασιλισσών, τα βασιλικά κελιά και η πώληση μελισσιών είτε ως παραγωγικά μελίσσια πλήρη, είτε ως παραφυάδες που ονομάζονται τα μικρά μελίσσια τα οποία θα γίνουν παραγωγικά την επόμενη χρονιά.
Η μελισσοκομία ως δραστηριότητα χωρίζεται σε 3 κύριες κατηγορίες: α) τους ερασιτέχνες, οι οποίοι διατηρούν από 5 μέχρι 20 μελίσσια και δεν ενδιαφέρονται να εκμεταλλευτούν τα προϊόντα που παράγει η μέλισσα αλλά χρησιμοποιούν το μέλι κυρίως για προσωπική χρήση για αυτούς και το οικογενειακό-φιλικό τους περιβάλλον β)Τους ημιεπαγγελματίες που διατηρούν από 20 μέχρι και 200 μελίσσια και η μελισσοκομία αποτελεί απασχόληση χωρίς ωστόσο να είναι η κύρια εργασίας τους. Η κατηγορία των ημιεπαγγελματιών στην Ελλάδα αριθμεί περίπου 20.000 μελισσοκόμους. γ) Τέλος, τους αμιγώς επαγγελματίες που διατηρούν από 200 μέχρι και 3.000 μελίσσια και εκμεταλλεύονται πλήρως το σύνολο των προϊόντων που παράγει η μέλισσα. Ο συνολικός αριθμός των επαγγελματιών μελισσοκόμων είναι μόλις 2.000.
Η μελισσοκομία είναι η διαδικασία εκμετάλλευσης των προϊόντων που παράγει η μέλισσα που εκτός από το μέλι που αποτελεί την βασική εκμετάλλευση είναι η γύρη, η πρόπολη, το κερί, ο βασιλικός πολτός, το δηλητήριο της μέλισσας και στην περίπτωση των επαγγελματιών μελισσοκόμων η πώληση γονιμοποιημένων βασιλισσών, τα βασιλικά κελιά και η πώληση μελισσιών είτε ως παραγωγικά μελίσσια πλήρη, είτε ως παραφυάδες που ονομάζονται τα μικρά μελίσσια τα οποία θα γίνουν παραγωγικά την επόμενη χρονιά.
Τι χρειάζεται για να ασχοληθεί κάποιος με την μελισσοκομία
Η μελισσοκομία είναι μια υψηλού κόστους δραστηριότητα καθώς απαιτεί σημαντική επένδυση σε εξοπλισμό (κυψέλες, ζωικός πληθυσμός, μηχανήματα ανοξείδωτα για την εξαγωγή του μελιού και την αποθήκευση, κηροτήκτες, όχημα μεταφοράς κυψελών, ρουχισμός κ.α.). Σύμφωνα με την βιβλιογραφία, αμιγώς επαγγελματίας θεωρείται ο μελισσοκόμος που διατηρεί τουλάχιστον 700 κυψέλες. Το ποσό που απαιτείται ως επένδυση για τις 700 κυψέλες και τον απαιτούμενο εξοπλισμό είναι τουλάχιστον 300.000€ που σημαίνει ότι το κόστος ανά κυψέλη είναι περίπου 430€ μαζί με τον απαιτούμενο εξοπλισμό.
Η ενασχόληση με την μελισσοκομία απαιτεί εξειδικευμένες γνώσεις μελισσοκομίας και σίγουρα γνώσεις γεωπονίας, ξυλουργικής, marketing καιπωλήσεων.
Η εκπαίδευση εκτός από το θεωρητικό μέρος απαιτεί και πρακτική εξάσκηση. Στις περισσότερες περιπτώσεις η παρουσία-εποπτεία ενός επαγγελματία μελισσοκόμου κρίνεται απαραίτητη για την εκπαίδευση ενός νέου μελισσοκόμου. Ο ελάχιστος απαιτούμενος χρόνος εξοικείωσης και απόκτησης γνώσης με στόχο την εκμετάλλευση των προϊόντων της μέλισσας είναι περίπου τα 5 χρόνια.
Εφόσον ο μελισσοκόμος αποκτήσει 10 ή περισσότερα μελίσσια είναι υποχρεωμένος να τα δηλώσει στην τοπική διεύθυνση γεωργίας για να εκδοθεί το μελισσοκομικό βιβλιάριο και να του αποδοθεί ο μοναδικός μελισσοκομικός αριθμός ώστε να πυροσφραγίσει τις κυψέλες του.
Πότε γίνεται η συλλογή μελιού;
Η συλλογή του μελιού γίνεται όλες τις εποχές του χρόνου εκτός του χειμώνα. Στη Βόρεια Ελλάδα η συλλογή γίνεται κυρίως το καλοκαίρι και το φθινόπωρο, ενώ στη Νότια Ελλάδα η Άνοιξη αποτελεί σημαντική μελισσοκομική περίοδο, κυρίως με τη νομή του Πορτοκαλιού τον Απρίλιο και την έκκριση μελιτώματος του Ελάτου τον Μάιο.
Το πευκόμελο που αποτελεί το 60% της Ελληνικής παραγωγής μελιού, συλλέγεται κυρίως από τον Αύγουστο μέχρι το Νοέμβριο και σε μικρότερες ποσότητες τον Απρίλιο.
Το θυμαρίσιο μέλι, που έχει φανατικούς υποστηρικτές λόγω του εξαιρετικού αρώματος, συλλέγεται τους μήνες Ιούνιο-Ιούλιο, μήνες κατά τους οποίου συλλέγεται αντίστοιχα το καστανόμελο και το μέλι βελανιδιάς.
Τα είδη μελιού που αφορούν αγροτικές καλλιέργειες όπως το ο ηλίανθος, το βαμβάκι, η λεβάντα κ.α., συλλέγονται αποκλειστικά τους καλοκαιρινούς μήνες.
Η ερρείκη, ανοιξιάτικη ή φθινοπωρινή (σουσούρα) αποτελεί σπουδαίο μελισσοκομικό φυτό και ιδιαίτερα η φθινοπωρινή ερρείκη καθώς είναι το φυτό που θα «ταΐσει» και θα ενισχύσει σημαντικά τις μέλισσες ώστε να τις προετοιμάσει για τον χειμώνα. Οι μέλισσες αυτές θα ζήσουν μέχρι 6 μήνες μέχρι να αντικατασταθούν από τις νέες μέλισσες της Άνοιξης.
Ποιο μέλι θεωρείται καλύτερο;
Το μέλι περιέχει τουλάχιστον 180 διαφορετικές ουσίες οι οποίες διασυνδέονται οργανικά με τέτοιον τρόπο ώστε κανείς μέχρι τώρα δεν μπόρεσε να το φτιάξει τεχνητά, παρά τη γνωστή σύνθεση.
Το γεωπονικό τμήμα του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου με επικεφαλής τον καθηγητή κ. Ανδρέα Θρασυβούλου, σε μια προσπάθεια ανάδειξης της μοναδικότητας του Ελληνικού Μελιού προχώρησε σε εργαστηριακές αναλύσεις σε πολλά είδη μελιού στο οποίο συμπεριέλαβε και το φημισμένο μέλι από την Νέα Ζηλανδία, το γνωστό «Manuka», που πωλείται προς 100€ το κιλό στην λιανική αγορά! Η υψηλότατη τιμή πώλησης του συγκεκριμένου μελιού πρόκυψε μετά από την ανακάλυψη ότι περιέχει εξαιρετικά υψηλές τιμές σε πολυφαινόλες* και φυσικά το marketing της χώρας της Νέας Ζηλανδίας που επένδυσε περισσότερα από 100 εκ. δολάρια για την ανάδειξη και την προώθηση του συγκεκριμένου μελιού.
Ωστόσο ένα δικό μας μέλι, το μέλι βελανιδιάς, διαθέτει περισσότερες πολυφαινόλες ακόμη και από το περίφημο “Manuka” και η τιμή πώλησης του στην λιανική αγορά κυμαίνεται από 10 έως 15 ευρώ.
Στην ερώτηση ποιο μέλι είναι το καλύτερο ο κ. Θρασυβούλου απάντησε ότι «το καλύτερο μέλι είναι αυτό που παράγει η μέλισσα κι αυτό που αρέσει στον καταναλωτή», σε κάποιους αρέσει το θυμαρίσιο μέλι, σε άλλους το μέλι ελάτου ή το πευκόμελο!
*Πολυφαινόλες: Ισχυρά προστατευτικά μόρια με αντιοξειδωτική δράση στον οργανισμό
*Μελιτώματα: Έκκριση μελιτώδους σακχάρου που συλλέγουν οι μέλισσες από τα φύλλα των δέντρων ή τον επιδερμικό ιστό των φυτών.
Ποια είναι τα προϊόντα που παράγει η μέλισσα;
Η μέλισσα εκτός από το βασικό προϊόν που είναι το μέλι, παράγει γύρη, κερί, βασιλικό πολτό, πρόπολη και δηλητήριο. Όλα τα παραγόμενα προϊόντα η μέλισσα τα παράγει για να καλύψει τις ανάγκες του πληθυσμού της κυψέλης και τα οποία ο άνθρωπος κατάφερε με διάφορες τεχνικές να αποσπάσει από την κυψέλη με σκοπό την εκμετάλλευση τους.
Το μέλι και η γύρη είναι η βασική τροφή των μελισσών. Συλλέγονται καθ’ όλη την διάρκεια της χρονιάς σε ποσότητες πολύ μεγαλύτερες από τις πραγματικές ανάγκες της κυψέλης και έτσι ο άνθρωπος μπορεί να πάρει από αυτό το πλεόνασμα και να το εκμεταλλευτεί. Στην επαγγελματική μελισσοκομία βέβαια ο μελισσοκόμος θα εξαντλήσει το μελίσσι λαμβάνοντας το σύνολο του μελιού και θα χορηγήσει υποκατάστατα του μελιού όπως σιρόπι ζάχαρης ή στερεή τροφή (ζυμάρια) με βάση την ζάχαρη. Αυτός φυσικά είναι ο συμβατικός τρόπος άσκησης της μελισσοκομίας.
Τα τελευταία χρόνια ολοένα και αυξάνει ο αριθμός των βιολογικών μελισσοκόμων όπου εκεί η νομοθεσία «προστατεύει» την μέλισσα καθώς απαγορεύεται αυστηρά η χορήγηση υποκατάστατου τροφής όπως το σιρόπι ζάχαρης ή στερεές τροφές με βάση την ζάχαρη. Το μοναδικό προϊόν που μπορείς να δώσεις ως τροφή είναι το μέλι. Φυσικά, το βιολογικό μέλι πωλείται σε τιμές σχεδόν διπλάσιες από το συμβατικό μέλι, καθώς εκτός από τις τροφές υπάρχουν και αρκετοί άλλοι νομοθετικοί περιορισμοί όπως η απαγόρευση στα μελίσσια να «βοσκήσουν» σε μη βιολογικά φυτά και σε απόσταση από αυτά τουλάχιστον τριών χιλιομέτρων. Το γεγονός αυτό οδηγεί τα μελίσσια σε απομακρυσμένες περιοχές που αυξάνουν σημαντικά το κόστος παραγωγής.
Ποιες είναι οι δυσκολίες της δραστηριότητας;
Σημαντικές είναι δυσκολίες που έχει να αντιμετωπίσει ο κλάδος της μελισσοκομίας. Αναλυτικά:
- Το εισόδημα του μελισσοκόμου όπως και του αγρότη εξαρτάται σε πολύ μεγάλο βαθμό από τις καιρικές συνθήκες οι οποίες είναι ανεξέλεγκτες και με δεδομένη την κλιματική αλλαγή (αυξημένες περιόδους ξηρασίας ή συνεχούς βροχής), τα τελευταία χρόνια, έχει στερήσει σημαντικό εισόδημα από τους μελισσοκόμους.
- Η μελισσοκομία αποτελεί χειρωνακτική δουλειά και στις περιπτώσεις της νομαδικής μελισσοκομίας, δηλαδή της μεταφοράς των μελισσιών κάθε τόσο σε διαφορετικές ανθοφορίες (νομές) η καταπόνηση του μελισσοκόμου είναι σημαντική καθώς το βάρος μιας κυψέλης διώροφης μπορεί να είναι μέχρι 50 κιλά!
- Το ωράριο και οι συνθήκες εργασίας. π.χ. οι μετακινήσεις των μελισσιών γίνονται αποκλειστικά την νύχτα, από τις 22:00 έως τις 04:00 π.μ. καθώς πρέπει να έχουν επιστρέψει όλες οι μέλισσες από την βοσκή ώστε να κλειστούν οι πόρτες των κυψελών και να φορτωθούν για μετακίνηση. Αντίθετα, οι εργασίες στα μελίσσια (επιθεώρηση, τρύγος, ανάπτυξη κ.α.) γίνονται μόνο την ημέρα όπου το καλοκαίρι είναι εκτεθειμένος στον ήλιο σε θερμοκρασίες άνω των 35 βαθμών.
- Τα κεντρίσματα που δέχεται από τις μέλισσες είναι ιδιαίτερα επίπονα, ειδικά στις περιπτώσεις όπου πρέπει να εργαστεί σε συνθήκες συννεφιάς, αέρα ή ακόμη και βροχής και όλες οι μέλισσες είναι στην κυψέλη και αδυνατούν να πετάξουν λόγω των καιρικών συνθηκών.
- Το υψηλό κόστος του εξοπλισμού.
- Οι απώλειες του ζωικού πληθυσμού από ασθένειες.
- Οι παράνομες εισαγωγές μελιού και η ελληνοποίηση των μελιών με προσμίξεις που οδηγούν σε πτώση των τιμών στην χονδρική πώληση.
Γιατί Μέλι και όχι ζάχαρη;
Η ζάχαρη έχει συνδεθεί με πληθώρα παρενεργειών στον άνθρωπο. Το υψηλό επίπεδο χοληστερίνης, οι πονοκέφαλοι, η κούραση, η ερεθιστικότητα, η δυσκοιλιότητα αποδίδονται κατά ένα μεγάλο μέρος στη ζάχαρη. Η ζάχαρη είναι ένα βιομηχανοποιημένο προϊόν, αποτέλεσμα χημικής επεξεργασίας. Αντίθετα το μέλι είναι ένα φυσικό, βιολογικό προϊόν κατευθείαν από τη φύση και δεν επιδέχεται καμία επεξεργασία. Η ζάχαρη αποτελείται αποκλειστικά από ζαχαρόλη ενώ το μέλι περιέχει τουλάχιστον 180 διαφορετικές ουσίες οι οποίες διασυνδέονται οργανικά με τέτοιον τρόπο ώστε κανείς μέχρι τώρα δεν μπόρεσε να το φτιάξει τεχνητά, παρά τη γνωστή σύνθεση.
Με λίγα λόγια η σύγχρονη επιστήμη αποδεικνύει σήμερα ότι η ζάχαρη είναι μόνο ένα υψηλό θερμιδικό υδατανθρακικό προϊόν, ενώ το μέλι περιέχει εκτός από υδατάνθρακες και βιολογικά ενεργές ουσίες μεγαλύτερης αξίας για την υγεία. Έτσι, το μέλι είναι η πιο κατάλληλη ενεργειακή πηγή για την αρμονική ανάπτυξη ενός υγιούς οργανισμού.
Αλέξανδρος Τυχάλας
