Ιδιαίτερα και ξεχωριστά έθιμα αναβιώνουν κάθε χρόνο τις γιορτινές μέρες των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς στον τόπο μας, ανασύροντας αναμνήσεις για τους μεγαλύτερους και δημιουργώντας παραστάσεις για τους νεότερους. Τα έθιμα σχετίζονται με τη θρησκεία, με τη γαστρονομία, με δοξασίες παγανιστικές, με τη φύση και τη σχέση του ανθρώπου με αυτήν.
Ακολουθούν από τη δημοσιογραφική μας ομάδα μας έθιμα που είτε τηρούνται στις οικογένειές τους είτε έχουν ακούσει ή διαβάσει για αυτά.
Με τις καλύτερες ευχές μας για καλές και λαμπερές γιορτές, με υγεία και ευημερία!!
Οι υπεύθυνοι εκπαιδευτικοί
Γυπαράκη Χριστίνα - Λαπιδάκης Μιχαήλ
Οι μαθήτριές μας
Αγγελιδάκη Μαρίζα, Βούρου Τζίνα ,Κοκοσάλη Μαριτίνα, Κοτσίνη Μαίρη, Μηλιαρά Μαρία , Μαυράκη Χριστίνα, Φραγκάκη Εμμανουέλα, Χατζάκη Κατερίνα
Το έθιμο του στολισμού χριστουγεννιάτικου δένδρου (έλατου)
Συνηθίζεται στις μέρες μας να στολίζουμε χριστουγεννιάτικο δέντρο και ως τέτοιο κυρίως έλατο, καθώς συμβολίζει, όπως και όλα τα αειθαλή δέντρα, την αιώνια ζωή, αντίληψη διαδεδομένη και σε άλλους πολιτισμούς ήδη από την αρχαιότητα (Αιγύπτιοι, Κινέζοι, Εβραίοι). Άλλωστε και η λατρεία των δένδρων, ήταν συνηθισμένο φαινόμενο για στους ειδωλολάτρες Ευρωπαίους, αντίληψη η οποία επιβίωσε και μετά τον εκχριστιανισμό τους.
Το χριστουγεννιάτικο δένδρο των νεότερων χρόνων προέρχεται από την Γερμανία, ενώ στην Ελλάδα ήρθε την εποχή της Βαυαροκρατίας, όταν, για πρώτη φορά, στολίστηκε με δένδρο η κατοικία του Όθωνα στο Ναύπλιο, τα Χριστούγεννα του 1834 .
Ωστόσο ο στολισμός χριστουγεννιάτικου δέντρου στη χώρα μας ξεκίνησε πολύ αργότερα, τη δεκαετία του τριάντα, και μόνο σε κάποια μεγάλα αστικά κέντα, ενώ το έθιμο διαδόθηκε σε όλη τη χώρα και καθιερώθηκε ως έθιμο, τόσο στις πόλεις όσο και στην ύπαιθρο, τη μεταπολεμική εποχή.
Πριν από το χριστουγεννιάτικο δέντρο, στην Ελλάδα, χώρα στενά συνδεδεμένη με το υγρό στοιχείο και χώρα ναυτικών, συνήθιζαν να στολίζουν καραβάκια, σύμβολα της καινούριας πλεύσης του ανθρώπου στη ζωή, μετά τη γέννηση του Χριστού. Το έθιμο διατηρείται ακόμα σε ορισμένες περιοχές, κυρίως στα νησιά, ενώ μάλιστα τα τελευταία χρόνια γίνεται μια προσπάθεια αρκετών Δήμων της χώρας μας να επαναφέρουν το έθιμο, στολίζοντας στις πλατείες τους καραβάκια αντί για έλατα.
Ο Δήμος μας έχει επίσης επιλέξει, σε ορισμένα σημεία της πόλης, να στολίσει καραβάκια, συνδυάζοντας παλιά και νέα έθιμα, γεγονός που αποτελεί επιλογή και αρκετών καταστηματαρχών αλλά και ιδιωτών.
Πηγές:
Προφορικές μαρτυρίες
https://www.sansimera.gr/articles/1033
Αγγελιδάκη Μαρίζα
Το έθιμο των καλάντων στην Κρήτη
Ένα από τα σημαντικότερα έθιμα των γιορτών, με βαθιές ρίζες στο διάβα του χρόνου, είναι τα κάλαντα. Στην Κρήτη έχουμε δικά μας κάλαντα, ξεχωριστά για τα Χριστούγεννα, την Πρωτοχρονιά και για τα Φώτα. Τα παλαιότερα χρόνια, ήταν σύνηθες όχι μόνο τα παιδιά αλλά και οι μεγαλύτεροι σε ηλικία («καλαντάρηδες») να δημιουργούν ομάδες για να τραγουδήσουν τα κάλαντα, με τη συνοδεία μάλιστα της κρητικής λύρας που εμπλούτιζε τη μελωδία τους.
Τα κρητικά κάλαντα διαφοροποιούνται από αυτά της υπόλοιπης Ελλάδας κυρίως λόγω του κρητικού ιδιώματος αλλά και των περιγραφών των συνηθειών των Κρητικών που εμπεριέχονται στους στίχους τους. Επίσης χαρακτηριστικό είναι ότι οι άνθρωποι τροποποιούσαν τα κάλαντα, αυτοσχεδιάζοντας, ανάλογα με τα σπίτια που επισκεπτόταν και τις δυνατότητές τους, ζητώντας τα αντίστοιχα κεράσματα κάθε φορά, συνήθεια που διατηρείται και σήμερα, περισσότερο για να ευχαριστούν τους νοικοκύρηδες, δίνοντάς τους ευχές ξεχωριστές και μοναδικές, προσαρμοσμένες ειδικά για αυτούς.
Στις μέρες μας, έχουμε καταφέρει να διατηρήσουμε, σε μεγάλο βαθμό, τόσο τους στίχους στο κρητικό ιδίωμα, όσο και τη συνοδεία της λύρας. Το κέρασμα ωστόσο, έχει … ΄΄προσαρμοστεί΄΄ στις σημερινές ανάγκες, από γλυκίσματα και αγαθά (αυγά, ξηρούς καρπούς κά) σε χρήματα.
ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΙΑΤΙΚΑ ΚΑΛΑΝΤΑ
Καλήν εσπέραν άρχοντες αν είναι ορισμός σας
Χριστού τη Θεία γέννηση να μπω στ’αρχοντικό σας.
Χριστός γεννάται σήμερον εν Βηθλεέμ τη πόλει
Οι ουρανοί αγάλλονται, χαίρει η φύσις όλη.
Κερά καμαροτράχηλη και φεγγαρομαγούλα
Όπου τον έχεις τον υγιόν, τον μοσχοκανακάρη
Λούεις τον και χτενίζεις τον και στο σχολειό τον πέμπεις.
Κι ο δάσκαλος τον έδειρε μ’ ένα χρυσό βεργάλι.
Και η κυρά δασκάλισσα, με το μαργαριτάρι
Είπαμε δα για την κερά, ας πούμε για τη Βάγια
Άψε Βαγίτσα το κερί, άψε και το λυχνάρι.
Και κάτσε και ντουγιούντιζε ήντα θα μας εβγάλεις.
Γι” απάκι, για λουκάνικο, για χοιρινό κομμάτι
Κι από τον πύρο του βουτσιού να πιούμε μια γιομάτη
Κι από τη μαύρη όρνιθα κανένα αυγουλάκι
Κι αν το κανε η γάλανη, ας είναι ζευγαράκι.
Κι από το πιθαράκι σου ένα κουρούπι λάδι
Κι αν είναι κι ακροπλιάτερο, βαστούμε και τ’ ασκάκι.
Φέρε πανιέρι κάστανα, πανιέρι λεπτοκάρυα
Και φέρε και γλυκό κρασί να πιούν τα παλικάρια.
Κι αν είναι με το θέλημα, άσπρη μου περιστέρα
Ανοίξετε την πόρτα σας, να πούμε καλησπέρα!
Κι ακόμα δεν τον δεν το ήβρηκες το μάνταλο ν’ανοίξεις
Να μας εβάλεις μια ρακή, κι ύστερα ν” ασφαλίσεις.
ΠΡΩΤΟΧΡΟΝΙΑΤΙΚΑ ΚΑΛΑΝΤΑ
Ταχιά ταχιά ν’ αρχιμενιά ταχιά, ν’ αρχή του χρόνου,
Αρχή που βγήκε ο Χριστός στη Γη να πορπατήξει,
Και βγήκε και χαιρέτηξε ούλους τσι ζευγολάτες,
Κι ο πρώτος που τ’ απάντηξε ήταν Άγιος Βασίλης.
Άγιε Βασίλη δέσποτα καλό ζευγάριν έχεις.
Καλό το λέω αφέντη μου καλό και βλοημένο,
Απού το βλόησε ο Χριστός με το δεξιό του χέρι.
Με το δεξιό με το ζερβό με το μαλαματένιο.
Να σε ρωτήξω δέσποτα πόσα μουζούρια σπέρνεις
Μετά χαράς αφέντη μου να σου το μολοήσω,
Σπέρνω σταράκι δώδεκα κριθάρι δεκαπέντε
Ταϊ και ρόβι δεκοχτώ και από νωρίς στο σταύλο.
Ασήμι να ’ν τ ’αλέτρι σου, χρουσάφι ο ζυγός σου,
Ως και το βουκεντράκι σου, τ’ Αγιοργιού κοντάρι,
Κι η χέραν απού το κρατεί χρουσό μαργαριτάρι.
Ξύπνησε αφέντη, ξύπνησε να φάμε και να πιούμε
Κι ακόμα δεν τον ηύρηκες το μάνταλο ν’ ανοίξεις.
Να μας εβάλεις τίβοτσι κι ύστερα να σφαλίξεις.
Και αν είναι από τη γαλανή κιανένα αυγουλάκι.
Κι αν είναι από την κόκκινη ας είν` και ζευγαράκι.
Και από τον γέρο πίθαρο καμια σταλια λαδάκι.
Αν ειν και περισσότερο βάζουμε εμείς τ’ ασκάκι.
Κι αν είναι με το θέλημα, άσπρη μου περιστέρα,
Ανοίξετε την πόρτα σας να πούμε καλησπέρα.
Επά που καλαντρίσαμε, καλά μας επληρώσαν,
Καλά να “ναι τα έχει τους και τα ποδομάτά τους.
Κι” απού χουν θηλυκό παιδί χρυσή μοίρα να κάνει,
Πάλι κι αν ειν’ αρσενικό στη σέλα καβαλάρης
Να σιέται να λυγίζεται να πέφτει το λογάδι,
Να το μαζώνει η μάνα του να ‘χει χαρά μεγάλη.
ΚΑΛΑΝΤΑ ΤΩΝ ΦΩΤΩΝ
Σήμερα είναι τω φωτώ που αγιάζουν οι παπάδες
Και μες στα σπίθια μπαίνουνε και λεν τον Ιορδάνη.
Ο Ιωάννης βαπτιστής επέρασε και είπε
Χαρίσετέ μου τα κλειδιά τα μαργαριταρένια
Να ανοίξω το παράδεισο να πιώ νερό δροσάτο
Να θέσω να αποκοιμηθώ σε μια μηλιά από κάτω.
Ανήφορος κατήφορος στα τρία πηγαδάκια
Κάθουνται τρείς μελαχρινές με τα σγουρά μαλλάκια
Η μια κεντά τον ουρανό κι η άλλη το φεγγάρι
Κι η τρίτη η ωραιότερη κεντά τον Αϊ Γιάννη.
Ετούτα ειν ’τα κάλαντα που λένε για τα Φώτα
Άνοιξε περιστέρα μου τη μαρμαρένια πόρτα.
Πηγές:
Προφορικές μαρτυρίες
https://getaway.minoan.gr/kalanta-tis-kritis
Βούρου Τζίνα
Οι καρακατζόληδες ή καρκατσόλοι (καλικάντζαροι)
Στην Κρήτη παλιά πίστευαν πως τα παιδιά που γεννιούνται την ημέρα των Χριστουγέννων (δηλαδή είχαν συλληφθεί την ημέρα του Ευαγγελισμού) μεταμορφώνονταν κάθε χρόνο, από την παραμονή των Χριστουγέννων μέχρι και την ημέρα του Αγιασμού, σε καρακατζόληδες, μικρά σκανταλιάρικα πλάσματα. Μετά από τον Αγιασμό, αφού είχαν φύγει όλα τα κακά από την φύση, ξαναγίνονταν άνθρωποι και αυτό επαναλαμβανόταν κάθε χρόνο.
Η δοξασία για τους καρακατζόληδες έχει αρχαιοελληνικές ρίζες, όπου αντίστοιχα πλάσματα αναφέρονταν ως δαιμόνια σχετικά με τα φαντάσματα των νεκρών ή με τις ξωτικές δυνάμεις του χειμώνα. Αργότερα πήραν χριστιανικό περιεχόμενο και αντίστοιχά τους υπάρχουν και σε άλλους ευρωπαϊκούς λαούς.
Στην Κρήτη δεν συναντάμε τη δοξασία άλλων περιοχών ότι οι καλικάντζαροι ζουν όλο το χρόνο στα έγκατα της γης πριονίζοντας το μεγάλο δέντρο που στηρίζει τον κόσμο, το οποίο όμως ξαναμεγαλώνει – και έτσι δεν πέφτει ποτέ- όσο αυτά τα άτακτα πλάσματα κυκλοφορούν ανάμεσά μας, κάνοντας σκανταλιές. Ωστόσο η ύπαρξή τους, ως σκανταλιάρικα πλάσματα, επιβεβαιώνεται και από τη χρήση του ρήματος ΄΄καρκατζαλεύω΄΄, που χρησιμοποιείται κυρίως στην κρητική ύπαιθρο με την έννοια κάνω κάποιον χώρο άνω κάτω, δημιουργώ αναστάτωση.
Πηγές:
Προφορικές μαρτυρίες
https://www.daynight.gr/kriti/ethima-xristoygenna-krhth/
https://flashnews.gr/post/296417/ta-xristoygenniatika-ethima-sthn-krhth/
Μαυράκη Χριστίνα
Ρόδι-Ποδαρικό
Έχετε σκεφτεί ποτέ γιατί σχεδόν όλα τα γούρια την πρωτοχρονιά περιέχουν και ένα μικρό ρόδι; Απ’ ό,τι φαίνεται, οι αντιλήψεις που σχετίζονται μ” αυτό τον καρπό είναι ανεξάντλητα. Από την Αρχαία Ελλάδα μέχρι και σήμερα οι άνθρωποι πιστεύουν ότι η δύναμη του ροδιού κρύβεται στους πολυάριθμους σπόρους του ενώ ταυτόχρονα αποτελεί ένα από τα πιο σημαντικά σύμβολα της ελληνικής λαογραφίας.
Έτσι, κατά την διάρκεια των χρόνων, αναπτύχθηκε ένα, πανάρχαιο πλέον, έθιμο του λαού μας για την γιορτινή μέρα της έλευσης του νέου χρόνου γνωστό ως «το σπάσιμο του ροδιού». Το πρωί της Πρωτοχρονιάς λοιπόν, μετά την επίσκεψη στην εκκλησία, ο νοικοκύρης του σπιτιού έχει στην τσέπη του ένα λειτουργημένο ρόδι και κάνει το ποδαρικό. Είναι δηλαδή ο πρώτος που μπαίνει στο σπίτι, μάλιστα πρέπει να χτυπήσει το κουδούνι στην κλειστή εξώπορτα και να του ανοίξουν. Σύμφωνα με την παράδοση, σε αυτόν που κάνει το ποδαρικό οφείλεται η καλή ή η κακή τύχη που θα έχει η οικογένεια του σπιτιού τον χρόνο που έρχεται. Μπαίνοντας μέσα, με το δεξί πόδι, σπάει το ρόδι πίσω από την πόρτα για να πεταχτούν τα σπόρια του παντού και ταυτόχρονα λέει ευχές όπως «με υγεία, ευτυχία και χαρά το νέο έτος κι όσα σπόρια έχει το ρόδι, τόσες λίρες να έχει η τσέπη μας όλη τη χρονιά » ή «όσο βαρύ είναι το ρόδι, τόσο βαρύ να είναι το πορτοφόλι μας, όσο γεμάτο καρπούς είναι το ρόδι, να είναι γεμάτο το σπίτι μας με καλά και όσο κόκκινο είναι το ρόδι, τόσο κόκκινη να είναι και η καρδιά μας!» Με αλλά λόγια, η οικογένεια εύχεται όσο γεροί κι όμορφοι είναι οι σπόροι του ροδιού, τόσο χαρούμενες και ευλογημένες να είναι οι μέρες που φέρνει μαζί του ο νέος χρόνος. Το έθιμο αυτό αποτελεί ένα από τα πιο ενδιαφέροντα έθιμα της χώρας μας και διατηρείται ακόμη και μέχρι σήμερα σε πολλές περιοχές.
Πηγή:
https://www.helppost.gr/xristougenna/protoxronia/
Κοκοσάλη Μαριτίνα
Το έθιμο της ασκελετούρας
Η ασκελετούρα είναι συνηθισμένο φυτό στην Κρήτη, γνωστό και ως σκυλοκρέμμυδο ή κρεμμύδα, επειδή μοιάζει με κρεμμύδι ενώ τα φύλλα και τα άνθη του του δεν παύουν να μεγαλώνουν ακόμα και αν το βγάλεις από τη γη.
Σύμφωνα με τη γιαγιά μου, την Πρωτοχρονιά, οι άνθρωποι στα χωριά κρεμούσαν την ασκελετούρα στις πόρτες των σπιτιών τους, καθώς πίστευαν πως το φυτό αυτό, λόγω ακριβώς της ιδιότητάς του να βγάζει νέα φύλλα και άνθη ακόμα και όταν έχει ξεριζωθεί, μπορεί να μεταδώσει αυτή τη διάρκεια ζωής σε αυτούς και να τους φέρει καλή τύχη, υγεία και ευημερία το νέο έτος.
Πρόκειται, σύμφωνα με λαογράφους, για αρχαίο έθιμο καλοτυχίας, γνωστό ήδη από τον 6ο αι., και αποτελεί σύμβολο καλής ηθικής. Το έθιμο διατηρείται περισσότερο στην ύπαιθρο του νησιού.
Πηγές:
Προφορικές μαρτυρίες
Χατζάκη Κατερίνα
Το έθιμο της πέτρας
Με το χτύπημα της καμπάνας το πρωί της Πρωτοχρονιάς, κυρίως στην ύπαιθρο, μικροί και μεγάλοι θα πήγαιναν στην εκκλησία και, επιστρέφοντας, θα έπαιρναν ο καθένας από μία πέτρα, θα έκαναν τον σταυρό τους και θα την πήγαιναν μέχρι τα σπίτια τους.
Κατά μία άλλη εκδοχή, την πέτρα την τοποθετούσαν από την παραμονή στην είσοδο του σπιτιού ώστε να την πατήσουν το πρωί της Πρωτοχρονιάς, βγαίνοντας για να πάνε στην εκκλησία.
Το έθιμο αυτό σχετίζεται με την καλή υγεία των ανθρώπων –να είναι γεροί σαν την πέτρα την καινούρια χρονιά. Μάλιστα, λέγεται πως όσο μεγαλύτερη είναι η πέτρα τόσο περισσότερη ευτυχία και χαρά φέρνει στο σπιτικό.
Πηγές:
Μηλιαρά Μαρία & Χατζάκη Κατερίνα
Το έθιμο της Καλής Χέρας
Ένα από τα έθιμα της πρώτης μέρας του χρόνου και στενά συνδεδεμένο μαζί της, στις περισσότερες περιοχές της Κρήτης, είναι το έθιμο της Καλής Χέρας.
Καλή Χέρα λέμε στον τόπο μας την προσφορά δώρου από τον νοικοκύρη ενός σπιτιού στα παιδιά που θα τον επισκεφθούν, ειδικά την πρώτη μέρα του χρόνου, το οποίο δεν συγχέεται σε καμία περίπτωση με τα δώρα κάτω από του χριστουγεννιάτικο δέντρο, που αποτελούν μια ξεχωριστή συνήθεια. Έτσι τα μικρά παιδιά την Πρωτοχρονιά επισκέπτονται παππούδες, γιαγιάδες, νονούς, θείους, θείες για να εισπράξουν την Καλή Χέρα. Σήμερα η Καλή Χέρα συνοδεύεται από χρηματικό ποσό που δίνει συνήθως η γιαγιά ή ο παππούς στο παιδί ενώ παλαιότερα δινόταν ένα σπιτικό γλύκισμα φτιαγμένο από τις νοικοκυρές, όπως κουραμπιέδες, μελομακάρονα και δίπλες.
Επίσης στο παρελθόν η Καλή Χέρα συνοδευόταν από χειροφίλημα και δεν γινόταν μόνο ανάμεσα σε συγγενικά πρόσωπα αλλά και από τον μάστορα στους καλφάδες και στα τσιράκια του καθώς και από τους γονείς ενός μαθητευομένου τεχνίτη προς τους μάστορές του, μαρτυρώντας τον σεβασμό με τον οποίο τους περιέβαλλαν.
Επιπρόσθετα, με πληροφορία που μου δόθηκε από τη γιαγιά μου: όταν ήταν εκείνη παιδί, ως Καλή Χέρα εννοούσαν την προφορά εδεσμάτων, όπως μελομακάρονα, κουραμπιέδες, ξεροτήγανα, σε ανθρώπους που δεν μπορούσαν να έχουν.
Πηγές:
Προφορικές μαρτυρίες
https://www.cretapost.gr/534173/kriti-to-ethimo-tis-kalis-cheras/
https://www.e-storieskritis.gr/2021/12/blog-post_31.html
Μηλιαρά Μαρία
Σκίτσα: Μαυράκη Χριστίνα, Χατζάκη Κατερίνα
