Το έθιμο του Μάρτη (Μαρτάκι)

Για τον Μάρτη, τον μήνα της μετάβασης από τον χειμώνα στην άνοιξη, πολλά έχει ο θυμόσοφος λαός μας αποτυπώσει μέσω  παροιμιών και γνωμικών.

Λείπει ο Μάρτης απ’ τη Σαρακοστή;

Μάρτη βροχερέ κι Απρίλη χιονερέ.

Μάρτη έβρεχε; Θεριστής χαιρότανε.

Μάρτης, γδάρτης και κακός παλουκοκαύτης.

Αν δώσει ο Μάρτης και κακιώσει, μες στα χιόνια θα μας χώσει.

Με τον μήνα Μάρτη συνδέεται επίσης το έθιμο του Μάρτη, του βραχιολιού δηλαδή με την κόκκινη και την άσπρη κλωστή που φοράμε κατά τον μήνα αυτόν. Πρόκειται για ένα πολύ παλιό έθιμο, διαδεδομένο σε όλα τα Βαλκάνια. Στην Ελλάδα το συναντάμε ως Μαρτάκι ή Μαρτιά, στη Βουλγαρία мартеница (Μαρτενίτσα), στη Ρουμανία mărțișor (Μαρτσισόρ), στη Βόρεια Μακεδονία мартинка‎ (Μάρτινκα), στην Αλβανία Βερόρε, στη Μολδαβία Μαρτσισόρ και στην Κύπρο Μαρτουί ή Μάρτη. Θεωρείται ότι το έθιμο αυτό έχει τις ρίζες του στη Αρχαία Ελλάδα και στα Ελευσίνια Μυστήρια, όπου οι μύστες (αυτοί  που είχαν μυηθεί με τελετουργικό τρόπο σε θρησκευτικές απόψεις και διδασκαλίες) έδεναν μια κλωστή, την κρόκη, στο δεξί τους χέρι και στο αριστερό τους πόδι.

Τι συμβολίζει όμως αυτό το βραχιολάκι;

Την πρώτη Μαρτίου οι μητέρες φορούν στον καρπό του χεριού των παιδιών τους ένα βραχιολάκι, φτιαγμένο από στριμμένη άσπρη και κόκκινη κλωστή, το γνωστό σε όλους μας Μαρτάκι. Θεωρείται ότι ο Μάρτης προστατεύει από τον πρώτο ήλιο της Άνοιξης, που είναι ιδιαίτερα βλαβερός, σύμφωνα με δοξασίες του λαού. ΄΄Από ΄χει κόρη ακριβή, του Μάρτη ο ήλιος μη τη δει΄΄, αναφέρει μια λαϊκή παροιμία*. Η κατασκευή του γίνεται την τελευταία μέρα του Φλεβάρη και το φορούν την πρώτη μέρα του Μάρτη πριν βγουν από το σπίτι. Λέγεται επίσης ότι σε άλλες περιοχές το Μαρτάκι φοριέται στο μεγάλο δάχτυλο του ποδιού σαν δαχτυλίδι για να μην σκοντάφτει ο κάτοχός του.

Το πότε φεύγει ο Μάρτης από το χέρι μας, εξαρτάται από την περιοχή που βρισκόμαστε. Τον αποχωριζόμαστε συνήθως το Πάσχα, ή μόλις δούμε το πρώτο χελιδόνι της άνοιξης.

Κάποιοι υποστηρίζουν πως πρέπει να αναζητήσουμε μία τριανταφυλλιά και να τον κρεμάσουμε σε κάποιο από τα κλαδιά της, έτσι ώστε τα μάγουλά μας να γίνουν κόκκινα, όπως τα τριαντάφυλλα! Στη συνέχεια, τον Μάρτη θα τον παραλάβουν τα χελιδόνια, τα οποία, σαν αποδημητικά πουλιά που είναι, εμφανίζονται την άνοιξη και θα τον χρησιμοποιήσουν για να στερεώσουν τη νέα φωλιά που θα φτιάξουν. Άλλοι πάλι, δένουν τον Μάρτη σε κάποιο καρποφόρο δέντρο, ώστε να του χαρίσουν ανθοφορία, ενώ μερικοί τον τοποθετούν κάτω από μια πέτρα κι αν την επόμενη ημέρα βρουν δίπλα της ένα σκουλήκι, σημαίνει ότι η υπόλοιπη χρονιά θα είναι πολύ καλή.

Το ασπροκόκκινο στολίδι της 1ης του Μάρτη γιορτάζεται ίδιο και απαράλλαχτο στη Βόρεια Μακεδονία και  στην Αλβανία. Οι κάτοικοι των δυο γειτονικών μας χωρών φορούν βραχιόλια από κόκκινη και άσπρη κλωστή για να μην τους «πιάσει» ο ήλιος, τα οποία και βγάζουν στα τέλη του μήνα ή όταν δουν το πρώτο χελιδόνι.

Τηρώντας παραδόσεις και έθιμα αιώνων, οι Βούλγαροι, την πρώτη ημέρα του Μάρτη, φορούν στο πέτο τους στολίδια φτιαγμένα από άσπρες και κόκκινες κλωστές που αποκαλούνται Μαρτενίτσα. Σε ορισμένες περιοχές της Βουλγαρίας, οι κάτοικοι τοποθετούν έξω από τα σπίτια τους ένα κομμάτι κόκκινου υφάσματος για να μην τους «κάψει η γιαγιά Μάρτα», που είναι η θηλυκή προσωποποίηση του μήνα Μάρτη. Η Μαρτενίτσα λειτουργεί στη συνείδηση του βουλγαρικού λαού ως φυλαχτό, το οποίο μάλιστα είθισται να προσφέρεται ως δώρο μεταξύ των μελών της οικογένειας, συνοδευόμενο από ευχές για υγεία και ευημερία. Το βραχιολάκι μάλιστα αυτό αποτελείται από χοντρότερα σχοινάκια για τους άνδρες και πολύ πιο λεπτά για τις γυναίκες.

Στη Ρουμανία, η κόκκινη κλωστή του Μαρτισόρ συμβολίζει την αγάπη για το ωραίο και η άσπρη την αγνότητα του φυτού χιονόφιλος, που ανθίζει τον Μάρτιο και είναι στενά συνδεδεμένο με αρκετά έθιμα και παραδόσεις της χώρας. Σύμφωνα με τη μυθολογία, ο Θεός – Ήλιος μεταμορφώθηκε σε νεαρό άνδρα και κατέβηκε στη Γη για να πάρει μέρος σε μια γιορτή. Τον απήγαγε, όμως, ένας δράκος, με αποτέλεσμα να χαθεί και να βυθιστεί ο κόσμος στο σκοτάδι. Μια ημέρα ένας νεαρός, μαζί με τους συντρόφους του σκότωσε τον δράκο και απελευθέρωσε τον Ήλιο, φέροντας την άνοιξη. Ο νεαρός έχασε τη ζωή του και το αίμα του -λέει ο μύθος- έβαψε κόκκινο το χιόνι. Από τότε, συνηθίζεται την 1η του Μάρτη όλοι οι νεαροί να πλέκουν το Μαρτισόρ, με κόκκινη κλωστή που συμβολίζει την αγάπη και τη θυσία και άσπρη κλωστή που συμβολίζει την αγνότητα.