Μια επίσκεψη στην περιοχή της Άνω Πόλης της Θεσσαλονίκης μπορεί να μας φέρει σε επαφή με σημαντικά ιστορικά μνημεία και να μας κάνει να ταξιδέψουμε στο παρελθόν της πόλης μας. Μπορούμε να περπατήσουμε κοντά στα τείχη της πόλης, να θαυμάσουμε τη θέα από ψηλά και μετά να επισκεφτούμε τη μονή Βλατάδων με τα παγώνια της και τη μονή του Οσίου Δαβίδ, ένα από τα παλαιότερα παλαιοχριστιανικά μνημεία με την όμορφη αυλή.
Ας ξεκινήσουμε τον περίπατό μας στο παρελθόν της πόλης.
ΚΑΣΤΡΑ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ
Η πρώτη οχύρωση της νεόκτιστης πόλης του Κασσάνδρου που έπαιξε σημαντικό ρόλο στην διαμόρφωσή της ξεκινά από τον 3ο αιώνα π.Χ. Η ρωμαϊκή κατάκτηση (167 π.Χ.) που έφερε τη ρωμαϊκή ειρήνη έκανε τα τείχη περιττά, οπότε περί τα μέσα του 1ου π.Χ. αιώνα ήταν ήδη ερειπωμένα
Τον 3ο αιώνα μ.Χ. χτισθήκαν οχυρώσεις για την προστασία της πόλης από τους Γότθους με υλικά από προηγούμενα οικοδομήματα. Με τις οχυρώσεις αυτές αποκρούσθηκαν δύο γοτθικές επιθέσεις, το 254 και το 268. Το ρωμαϊκό τείχος ήταν μονό, πλάτους 1,65 μ., με τετράγωνους πύργους. Ο κεντρικός δρόμος της πόλης (Λεωφόρος ή Μέση) εκτεινόταν από την Χρυσή Πύλη στα δυτικά (πλατεία Βαρδαρίου) ως την Κασσανδρεωτική Πύλη στα ανατολικά. Το νότιο τείχος εκτεινόταν κατά τι νοτιότερα της σημερινής λεωφόρου Τσιμισκή.
Στις αρχές του 4ου αιώνα μ.Χ. περνούν από τη Θεσσαλονίκη ο Γαλέριος και ο Μέγας Κωνσταντίνος και ενισχύουν τα τείχη. Στο τέλος του 4ου αιώνα ανεγείρεται δεύτερο τείχος εξωτερικά του προηγουμένου με τριγωνικές προεξοχές. Το σήμερα ορατό τείχος χτίστηκε από το τέλος του 4ου ως τα μέσα του 5ου αιώνα, ενώ ένα επόμενο πρόγραμμα βελτίωσης υλοποιείται τον 7ο αιώνα επί Ηρακλείου προκειμένου να στηριχθεί η άμυνα της πόλης κατά των Αβάρων και των Σλάβων. Το 904 η πόλη καταλαμβάνεται από τους Σαρακηνούς με επίθεση από την πλευρά της θάλασσας, γεγονός που προκαλεί την ενίσχυση των θαλασσίων τειχών μετά την αποχώρηση των Σαρακηνών.
Σχετικά με αυτούς που έχτισαν διάφορα σημεία του τείχους μας πληροφορούν επιγραφές που έχουν βρεθεί κατά καιρούς. Η πρώτη αναφέρει ότι τείχεσιν αρρήκτοις Ορμίσδας εξετέλεσε τήν δε πόλιν …χείρας έχων καθαράς. Για το ποιος μπορεί να ήταν ο Ορμίσδας αυτής της επιγραφής οι απόψεις διΐστανται. Σύμφωνα με μία άποψη ήταν (πιθανώς περσικής καταγωγής) αρχηγός αποσπάσματος που βρισκόταν στη Θεσσαλονίκη με τον αυτοκράτορα Θεοδόσιο Α’ γύρω στο 380, ενώ κατ” άλλη άποψη ήταν έπαρχος πραιτωρίων Ιλλυρικού και έχτισε το τείχος περί το 442/3.
Η πόλη αλώθηκε επίσης το 1185 από τους Νορμανδούς της Σικελίας. Το χρονικό των γεγονότων που οδήγησαν στην πολιορκία και άλωση γράφτηκε από τον αρχιεπίσκοπο Ευστάθιο.
Το 1308 πολιόρκησαν τη Θεσσαλονίκη οι Καταλανοί μισθοφόροι χωρίς επιτυχία.
Το 1430 η πόλη αλώθηκε από τους Οθωμανούς, οι οποίοι επίσης συνέβαλαν στην συντήρηση και επέκταση των τειχών και έμειναν στη Θεσσαλονίκη ως το 1912.
Το 1874 κατεδαφίσθηκε το θαλάσσιο τείχος κι ένα μέρος του ανατολικού τείχους επειδή θεωρήθηκε ότι εμπόδιζαν την ανάπτυξη της πόλης
Σήμερα τα Βυζαντινά Τείχη υπάγονται στην Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων της Θεσσαλονίκης και αποτελούν Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς
ΜΟΝΗ ΒΛΑΤΑΔΩΝ
Η Μονή Βλατάδων βρίσκεται σε υψόμετρο 120 μέτρων περίπου και έχει θέα προς την πόλη της Θεσσαλονίκης. Ιδρύθηκε κατά τα μέσα του 14ου αιώνα σε χώρο που πιθανώς να φιλοξενούσε παλαιότερο ναό, από τους αδελφούς Δωρόθεο και Μάρκο Βλαττή, μαθητές του Αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης Γρηγορίου Παλαμά. Ως κτήτωρ της Μονής φέρεται η αυτοκράτειρα Άννα Παλαιολογίνα, η οποία είχε εγκατασταθεί στη Θεσσαλονίκη το 1351 και παρέμεινε στην πόλη ως κυβερνήτης έως το τέλος της ζωής της. Από το 1387, με την πρώτη κατάληψη της Θεσσαλονίκης από τους Οθωμανούς, το καθολικό μετατράπηκε σε τζαμί, όπως διακρίνεται από ορισμένα κτίσματα οθωμανικής τεχνοτροπίας. Ιστορική αναφορά για τη μονή βρίσκεται στο οδοιπορικό του Ρώσου περιηγητή Ιγνάτιου του Σμολένσκ το 1405. Μετά τη δεύτερη άλωση της πόλης το 1430 από τους Οθωμανούς αφέθηκε να λειτουργεί κανονικά ως μονή και την περίοδο αυτή αποκαλούνταν Τσαούς Μοναστήρι. Μάλιστα γνώρισε μεγάλη ακμή καθώς της έδωσαν κάποια προνόμια, που επικυρώθηκαν με φιρμάνι του Μωάμεθ Β΄ το 1446. Το 1633, με σιγίλιο του Πατριάρχη Κυρίλλου Λούκαρι, η Μονή Βλαττάδων προσαρτήθηκε ως μετόχιο στη Μονή Ιβήρων του Αγίου Όρους. Το 1801 ανακαινίσθηκε το καθολικό της μονής, αλλά το 1870 μια πυρκαγιά κατέστρεψε μέρος της, συμπεριλαμβανόμενης και της βιβλιοθήκης. Οι ζημιές επισκευάσθηκαν με έξοδα του Οικουμενικού Πατριαρχείου.
Σήμερα η Μονή ανήκει στο Οικουμενικό Πατριαρχείο. Οι ντόπιοι τη Μονή Βλατάδων ακόμη την ονομάζουν Τσαούς Μοναστήρι. Κοντά στο καθολικό της Μονής, που τιμάται στο όνομα της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, υπάρχει θολωτό παρεκκλήσιο του 14ου αιώνα με τοιχογραφίες της εποχής των Παλαιολόγων.
ΜΟΝΗ ΟΣΙΟΥ ΔΑΒΙΔ Ή ΛΑΤΟΜΟΥ
Το παλαιό καθολικό της Μονής Λατόμου, γνωστό σήμερα ως Ναός του Οσίου Δαυίδ, είναι παλαιοχριστιανικό μνημείο της Θεσσαλονίκης. Βρίσκεται στην Άνω Πόλη, στο τέλος της οδού Αγίας Σοφίας. Ο ναός ήταν αρχικά αφιερωμένος στο Χριστό Σωτήρα ή κατ” άλλους στον Προφήτη Ζαχαρία, ενώ το όνομα Όσιος Δαυίδ του αποδόθηκε λανθασμένα στην αρχή του περασμένου αιώνα και επικράτησε από τότε.
Ο ναός κτίστηκε πάνω στη θέση ενός ρωμαϊκού κτηρίου στα τέλη του 5ου με αρχές του 6ου αιώνα. Την ίδια περίοδο φιλοτεχνήθηκε στην αψίδα το περίφημο ψηφιδωτό με τον Χριστό σε νεαρή ηλικία που έγινε με χορηγία μιας ανώνυμης γυναίκας που σύμφωνα με την παράδοση ήταν η Θεοδώρα, κόρη του αυτοκράτορα Μαξιμιανού, η οποία είχε ασπασθεί το χριστιανισμό. Το 1430, με την κατάληψη της πόλης από τους Οθωμανούς, ο ναός μεταβλήθηκε σε τζαμί με το όνομα Σουλιτζέ ή Κεραμεντίν τζαμί, ενώ άλλη άποψη θέλει τη μεταβολή αυτή να συνέβη στα πλαίσια του 16ου αιώνα. Το 1921 ο ναός επέστρεψε στη χριστιανική λατρεία.
Ο Ναός του Οσίου Δαυίδ έχει μια απλή εξωτερική όψη, και βρισκόταν μακριά από το κέντρο της Θεσσαλονίκης, κοντά στα βουνά. Αυτό συνεισέφερε στη θεωρία πως η Μονή Λατόμου δεν μετατράπηκε σε τζαμί αμέσως μετά την κατάληψη της περιοχής από τους Οθωμανούς, καθώς αυτοί μετέτρεψαν πρώτα τις καλύτερες εκκλησίες στις πιο κεντρικές περιοχές. Όταν ο ναός μετετράπη σε τζαμί, οι τοίχοι καλύφθηκαν με σοβά. Επιπροσθέτως κατά την Τουρκοκρατία προστέθηκε μιναρές στη νοτιοδυτική γωνία. Σήμερα παραμένει μόνον η βάση, μαζί με το σπειρωτό κλιμακοστάσιο. Ο ναός λειτουργεί και στις μέρες μας, υπαγόμενος στην Ιερά Μητρόπολη Θεσσαλονίκης.
Λυδία Τσάκα Γ5
