Κάνοντας μια αναδρομή στα χρονικά του ανθρώπινου είδους εύκολα πιστεύω θα αναγνωρίσουμε ένα ισχυρό βίαιο και ζωώδες στοιχείο στον άνθρωπο. Αδιαμφισβήτητα η ικανότητα του ανθρώπου για βία φαίνεται διάχυτη σε όλες τις εποχές και όλες (ίσως με ελάχιστες εξαιρέσεις) τις κοινωνίες. Από τις αντιπαλότητες των πρώιμων ομάδων τροφοσυλλεκτών για κυριαρχία, στους ατελείωτους πολέμους των αχανών αρχαίων αυτοκρατοριών. Από τις σταυροφορίες και το τζιχάντ, στο Σενγκόκου Τζιντάι της Ιαπωνίας. Από το Τόμαχοκ των προαποικιακών Αμερικανικών εθνών και τα Αφρικανικά δόρατα μέχρι τη χρήση φλογοβόλων και δηλητηριωδών αερίων. Και τα παραδείγματα δεν τελειώνουν ποτέ. Μέσα σε αυτό το τεράστιο χρονικό βίας και φρικαλεοτήτων ένα γεγονός φαίνεται να ξεχωρίζει: η Τελική Λύση.
Είτε η Τελική Λύση είναι όντως η χειρότερη κτηνωδία που διαπράχθηκε στην ιστορία είτε όχι, είναι σίγουρα από τις πιο ευρέως γνωστές και αποτελούσε μια εξαιρετικά καλά οργανωμένη μηχανή που οδήγησε σε περίπου 6 εκατομμύρια θανάτους σε διάστημα τεσσάρων ετών Τέτοιοι αριθμοί είναι επόμενο να προκαλούν την ακόλουθη απορία: Πώς είναι δυνατόν ένα τόσο μεγάλο πλήθος ανθρώπων, το οποίο απαιτείται για τη λειτουργία της μηχανής, να συναίνεσε να συμμετάσχει σε τέτοιες αποτρόπαιες πράξεις? Έχει συνεπώς ιδιαίτερο ενδιαφέρον η εστίαση στα “γρανάζια” αυτής της μηχανής και η προσπάθεια ερμηνείας της συμπεριφοράς και ψυχοσύνθεσής τους. Και τελικά ποιοι παράγοντες έχουν τόση δυνατή ισχύ που μπορούν να οδηγήσουν έναν άνθρωπο στη μαζική δολοφονία ανυπεράσπιστου πληθυσμού?
Αυτά τα ερωτήματα ερευνά ο Christopher Browning στο βιβλίο του “Ordinary Men: Reserve Police Battalion 101 and the Final Solution in Poland” εστιάζοντας σε ένα εξάρτημα περίπου 500 γραναζιών, το Εφεδρικό Αστυνομικό Τάγμα 101 (Reserve Police Battalion 101). Μέσα στο βιβλίο του, ο Browning εξιστορεί τη συμβολή του Τάγματος στην πραγματοποίηση της Τελικής Λύσης, βασισμένος σε 210 δικαστικές ανακρίσεις 125 μελών της δεκαετίας του 60 από το Zentrale Stelle der Landesjustizverwaltungen zur Aufklärung nationalsozialistischer Verbrechen (τμήμα της γερμανικής δικαιοσύνης υπεύθυνο για εγκλήματα των Ναζί), καταγράφοντας τις αντιδράσεις των συμμετεχόντων, και στο τελευταίο κεφάλαιο καταλήγει στα τελικά συμπεράσματα του σχετικά με τους παράγοντες τους οποίους θεωρεί καταλυτικούς στην αποκτήνωση “Συνηθισμένων Ανθρώπων”.
Ozzy Osbourne – Ordinary Man (Official Music Video) ft. Elton John
Στην αρχή του βιβλίου ο Browning αναλύει τη δομή της Ordnungspolizei (Orpo), την “αστυνομία της τάξης” στην οποία υπαγόταν το Τάγμα 101 και αποτελούσε την κατοχική δύναμη στις κατακτημένες περιοχές, τα νούμερα και την ιεραρχία η οποία χρησιμοποιoύνταν για την οργάνωση της, αλλά και γενικές πληροφορίες για τη δράση της. Υπό τη συνεχή απειλή του πολέμου πολλοί στρατεύσιμοι Γερμανοί αναζητούσαν τρόπους αποφυγής της στρατολόγησης με αποτέλεσμα να καταφεύγουν σε αστυνομικά τάγματα (παρόλα αυτά αναγκάστηκε να υποστηρίξει τον Γερμανικό στρατό σε επιχειρήσεις στις Αρδέννες το 40 και στο Λένινγκραντ το 41). Έτσι το 1939 η Orpo αποτελούνταν από 131000 μέλη, ενώ το 1940- όταν επιτράπηκε η στρατολόγηση μεγαλύτερων ηλικιακά μελών, οι οποίοι δεν ήταν κατάλληλοι για κατάταξη στον στρατό – ο αριθμός αυξήθηκε σε 244500. Αυτή η πληροφορία αξιοποιείται στη συνέχεια στην αξιολόγηση των γεγονότων καθώς αποδεικνύει ότι για τη στελέχωση της μηχανής δεν απαιτούνταν αποκλειστικά φανατισμένοι νέοι Στην κορυφή της ιεραρχίας βρισκόταν ο Daluege, ενώ το τάγμα είχε δεσμούς και με την SS μέσα από τον διορισμένο από τον Himmler Friedrich-Wilhelm Kruger. Κατεβαίνοντας την ιεραρχία βρίσκονται οι BdO (Befehlshaber der Ordnungspolizei) και οι KdO (Kommandeur der Ordnungspolizei, και στις δύο περιπτώσεις μεταφράζεται ως: “διοικητής της αστυνομίας της τάξης”). Η Orpo αρχικά έδρασε στη Ρωσία με μέλη της (6000) να συμμετέχουν με την Einsatzgruppen (μονάδες ειδικής δράσης)(για παράδειγμα το τάγμα αστυνομίας 332 το οποίο αναφέρει στις σημειώσεις του ο Browning, αν και σύμφωνα με τον ίδιο το ιστορικό στη Ρωσία δεν είναι κάλα καταγεγραμμένο και λιγότερο σύνηθες). Παρόλα αυτά η δράση της κορυφώθηκε στην Πολωνία. Η πρώτη ενέργεια της Orpo στην Πολωνία έγινε στο Bialystok στις 27 Ιουνίου του ΄41 τη στιγμή που η νίκη της Wehrmacht στη Ρωσία φαινόταν σίγουρη. Ύστερα, με την αντίσταση της Σοβιετικής Ένωσης και την ανάγκη επανεστίασης στο μέτωπο μέχρι και 300000 ντόπιοι χρησιμοποιήθηκαν για τις εκτελέσεις σε μια προσπάθεια χαλάρωσης του ψυχολογικού βάρους από τους Γερμανούς “αστυνομικούς”. Τέλος, ο κύριος σκοπός της Orpo ήταν η μεταφορά των Εβραίων σε στρατόπεδα συγκέντρωσης και η οργάνωση των γκέτο αν και σε πολλές περιπτώσεις αναγκαία θεωρούνταν η άμεση εκτέλεση των Εβραίων, για λόγους όπως αντίποινα για αντιστασιακή δράση ή αυτών οι οποίοι ήταν πολύ αδύναμοι για μεταφορά. Σκοπός αυτής της διαδικασίας ήταν φυσικά η δημιουργία ενός εθνικά “καθαρού” τόπου ο οποίος θα εποικιζόταν από Γερμανούς.
Στη συνεχεία ο Browning εστιάζει στην ίδια την Reserve Battalion 101. Πριν την απόφαση της Τελικής Λύσης το Τάγμα συμμετείχε το 1940 στο Lodz της Πολωνίας όπου ήταν υπεύθυνο για την περιφρούρηση του γκέτο των 160000 Εβραίων με εντολή άμεσης εκτέλεσης οποιουδήποτε αγνοούσε τις προειδοποιήσεις και πλησίαζε το συρματόπλεγμα. Ύστερα το Τάγμα γύρισε στην Γερμανία και διαλύθηκε με τα μέλη του να μοιράζονται σε άλλες μονάδες, ενώ επανασυγκροτήθηκε προς το τέλος του 1941. Αρχικά το Τάγμα ανέλαβε τη μεταφορά Εβραίων από το Ράιχ στην ανατολή, με ένα μέρος αυτών να εκτελείται απευθείας. Τελικά το Τάγμα καταλήγει τον Ιούνιο του 1942 στην Πολωνία. Στο διάστημα αυτό το Τάγμα αναδιοργανώθηκε και μόνο ένας μικρός αριθμός των προηγούμενων μελών του που συμμετείχαν στις δράσεις στο Lodz παρέμενε. Τα μέλη του Τάγματος προερχόντουσαν κυρίως από το Αμβούργο με το 63% να προέρχεται από εργατικό υπόβαθρο ενώ το 35% από κατώτερη μεσαία τάξη Η μέση ηλικία ήταν 39 ετών, ηλικία ακατάλληλη για την συμμετοχή στη Wehrmacht, και μέχρι το ‘42 το 25% (μέσα από δείγμα 174 και όχι 500) ανήκαν στο Ναζιστικό κόμμα ενώ στη συνέχεια αυτός ο αριθμός αυξήθηκε. Ο διοικητής του Τάγματος ήταν ο 53χρονος βετεράνος του 1ου Παγκοσμίου Wilhelm Trapp, ενώ στη συνέχεια της ιεραρχίας βρισκόντουσαν ο 28χρονος Wolfgang Hoffmann και ο 29χρονος Julius Wohlauf. Όπως θα φανεί στη συνέχεια υπήρχε έντονη διαφορά στις αντιδράσεις του Trapp και των Hoffmann και Wohlauf, οι οποίοι κατηγόρησαν τον Trapp για ένδειξη αδυναμίας στον ρόλο του. Τέλος ο Gnade που αναγράφεται στο παρακάτω διάγραμμα έλαβε τη διοίκηση του 2ου λόχου αν και δεν του αναγνωριζόταν το ίδιο αξίωμα με τους προηγούμενους.
Δομή του Τάγματος κατά την ανασυγκρότηση του
Με την έναρξη της εφαρμογής του σχεδίου της Τελικής Λύσης στις περιοχές του ημιαυτόνομου Γενικού Κυβερνείου (δηλαδή της κυβέρνησης ενός μέρους της Πολωνίας που ημιαυτονομήθηκε και στο οποίο βρίσκονταν 2000000 Εβραίοι), το Τάγμα 101 φτάνει στο Lublin όπου ύστερα από συγκριτικά λιγότερο αξιοσημείωτες πράξεις έρχεται αντιμέτωπο με την πλήρη έννοια της Τελικής Λύσης.
Sabaton – The Final Solution (Lyrics English & Deutsch)
Περίπου την 11 Ιουλίου του ‘42 το επιτελείο του Γκλομπότσνικ ενημερώνει τον Trapp για την εντολή συγκέντρωσης 1800 Εβραίων από το Jozefow. Οι άντρες που είχαν την ικανότητα να εργαστούν θα οδηγούνταν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης ενώ γυναίκες, παιδιά και ηλικιωμένοι θα εκτελούνταν. Κατά την ανακοίνωση στους κατωτέρους του, ο υπολοχαγός Buchmann (το συγκεκριμένο όνομα είναι πλαστό για προστασία ανωνυμίας), με υπόβαθρο επιχειρηματία, αρνήθηκε να συμμετάσχει σε εκτελέσεις αμάχων και του ανατέθηκε ο ρόλος της μεταφοράς στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Lublin. Ο ίδιος ο Trapp φαίνεται να δείχνει αποστροφή για τις εντολές που λάμβανε λέγοντας στον οδηγό του: “Αν υπάρξει ποτέ εκδίκηση για την κατάσταση με του Εβραίους, τότε ελέησε εμάς τους Γερμανούς.” Η ικανότητα αποχής από τις εκτελέσεις δόθηκε ρητά από το Trapp και 12 μέλη αρνήθηκαν την συμμετοχή τους παραδίδοντας τα όπλα τους. Κατά τη διάρκεια των εκτελέσεων άλλα μέλη επικαλέστηκαν την “αδύναμη φύση τους” ή απλώς προσπαθούσαν να βρουν τρόπους να αποφύγουν τις εντολές τους χωρίς να δηλώσουν άμεσα την αποστασιοποίησή τους. Αξιοσημείωτο είναι ότι τα μέλη ενημερώθηκαν για την εντολή εκτέλεσης αφότου είχε δοθεί η εντολή συγκέντρωσης των Εβραίων με αποτέλεσμα να έχουν ελάχιστο χρόνο αντίδρασης και συνειδητοποίησης. Οι εκτελέσεις γίνονταν σε κοντινή απόσταση μεταξύ του θύματος και του αστυνομικού με αποτέλεσμα τα χέρια και όχι μόνο των θυτών να βάφονται κυριολεκτικά με αίμα, ειδικά στις περιπτώσεις που ο θύτης δεν στόχευε στο σημείο που του είχε υποδειχθεί από το ιατρικό προσωπικό και προκαλούσε μεγαλύτερο τραύμα. Στην προσπάθεια ελάφρυνσης του ψυχολογικού βάρους στα μέλη δίνονταν τσιγάρα και άφθονο αλκοόλ.
Μνημείο εις μνήμη των δολοφονιών στο Jozefow
Έπειτα από αυτήν την περιγραφή ο Browning προσπαθεί να ερμηνεύσει την ελάχιστη αποχή από τις εκτελέσεις. Έτσι επικαλείται την έλλειψη χρόνου αντίληψης των επικείμενων εκτελέσεων και τη συνδυάζει με την τάση κομφορμισμού και επίδειξης ισχύος. Το Τάγμα όπως προαναφέρθηκε ήταν νεοσύστατο όταν έφτασε στην Πολωνία και υπήρχε η ανάγκη ανάδειξης σοβαρότητας απέναντι στις εντολές και σε καμία περίπτωση δεν επιθυμούσαν τα μέλη να διαφοροποιηθούν ως αδύναμα και δειλά. Στις ύστερες ανακρίσεις τα μέλη προσπαθούσαν να αιτιολογήσουν τις πράξεις τους με διάφορα μέσα. Κάποιοι αρνήθηκαν τη δυνατότητα αποχής που δόθηκε από τον Trapp, ενώ άλλοι επικαλούνταν τις κοινωνικοπολιτικές συνθήκες της Ναζιστικής Γερμανίας. Προσωπικά ιδιαίτερη εντύπωση μου προκαλεί η προσπάθεια εξορθολογισμού της συμμετοχής στις εκτελέσεις ενός 35χρονου μεταλλοτεχνίτη ο οποίος αναφέρει πως επέλεγε να πυροβολεί μόνο παιδιά καθώς βλέποντας τις μητέρες του να δολοφονούνται από τον διπλανό του θεωρούσε πως τα παιδιά έτσι και αλλιώς δεν θα μπορούσαν να ζήσουν χωρίς αυτές. Πιστεύω πως αυτό το δείγμα παραλογισμού αντικατοπτρίζει γλαφυρά την ψυχική κατάσταση των εκτελεστών, τη σύγχυση που τους προκάλεσε η αναπάντεχη εντολή και την προσπάθεια εφησυχασμού της συνείδησης τους. Άλλη προσπάθεια ήταν η ένταξη των Εβραίων στο γενικότερο σύνολο του εχθρού. Έτσι οι εκτελέσεις Εβραίων αμάχων παραλληλίζονταν με τους θανάτους αμάχων στα χέρια των εχθρών της Γερμανίας και τον βομβαρδισμό των γερμανικών πόλεων, κάτι που αναφέρει ο Trapp όταν ανακοινώνει τις εντολές. Βέβαια ο ψυχολογικός αντίκτυπος ήταν τεράστιος στα μέλη του Τάγματος με κάποια μέλη όπως ο Buchmann να ζητούν μετάθεση. Έτσι ώστε όμως το Τάγμα 101 να συνεχίσει τη λειτουργία του στη μηχανή της Τελικής Λύσης οι επόμενες δράσεις του εμπεριείχαν κυρίως εκκαθάριση γκέτο και απελάσεις, ενώ στις περιπτώσεις που απαιτούνταν ιδιαίτερη αποφασιστικότητα το Τάγμα υποστηριζόταν από Hiwis, και πιο συγκεκριμένα Trawnikis, δηλαδή επιστρατευμένους αιχμαλώτους πολέμου ή εθελοντές από τις κατακτημένες περιοχές.
Η επομένη συμμετοχή του Τάγματος 101 σε εκτελέσεις θα είναι στο Lomazy. Στο Lomazy θα βρίσκεται μόνο ο 2ος Λόχος με επικεφαλής τον Gnade. Σε αντίθεση με το Jozefow τον ρόλο του εκτελεστή θα έπαιρναν οι Trawnikis, ενώ ο 2ος Λόχος θα ήταν υπεύθυνος για την περισυλλογή. Οι 1700 Εβραίοι του Lomazy οδηγήθηκαν στο δάσος όπου οι πιο νέοι επιλέχθηκαν για να σκάψουν τους μαζικούς τάφους, ενώ η συνηθισμένη πρακτική άμεσης εκτέλεσης των πιο αδύναμων που δεν μπορούσαν να μεταφερθούν ίσχυε και ισχύει σε κάθε περίπτωση. Στο Lomazy έρχεται στην επιφάνεια και ο σαδιστικός και άκρως αντισημιτικός χαρακτήρας του Gnade, ο οποίος ζήτησε από τους άντρες του να ξυλοκοπήσουν Εβραίους πριν από την εκτέλεση. Σε αυτές τις συμπεριφορές καταλυτικό ρόλο παίζει και το αλκοόλ το οποίο ήταν σύνηθες ανάμεσα στα μέλη του Τάγματος με ένα μέλος να αναφέρει: “Οι περισσότεροι άλλοι σύντροφοι έπιναν τόσο πολύ μόνο λόγω των πολλαπλών εκτελέσεων Εβραίων καθώς η ζωή για αυτούς ήταν ιδιαίτερα ανυπόφορη νηφάλια”. Το αλκοόλ ήταν άφθονο και για τους Trawnikis οι οποίοι ήταν ήδη μεθυσμένοι και συχνά κρατούσαν μπουκάλια στα χέρια. Το νερό στο έδαφος μαζί με το αίμα έφτανε μέχρι το γόνατο των Trawniki, ενώ πολλοί από αυτούς άρχισαν να χάνουν τις αισθήσεις τους από το αλκοόλ με αποτέλεσμα ο αριθμός των εκτελεστών να μειώνεται. Ύστερα από υποτιμητικά σχόλια ενός αξιωματικού της SS για την απραξία της αστυνομίας, o Gnade αποφάσισε ότι και οι αστυνομικοί θα έπρεπε να αναπληρώσουν τα κενά.
Σε αντίθεση με το Jozefow το ψυχολογικό βάρος στους αστυνομικούς ελαττώθηκε. Σε σχέση με την εκτέλεση η περισυλλογή θεωρήθηκε πιο “αβλαβής” ενώ οι αστυνομικοί οι οποίοι τελικά συμμετείχαν στην εκτέλεση είχαν ξεπεράσει το αρχικό σοκ που προκάλεσε το Jozefow και ήταν συνεπώς πιο “συνηθισμένοι”. Παράλληλα δεν έγινε αναφορά στη δυνατότητα αποχής ακόμα και αν πρακτικά υπήρχε, με ελάχιστες περιπτώσεις να μην συμμετέχουν. Ως αποτέλεσμα οι αστυνομικοί απαλλάχτηκαν από το βάρος της συνειδητής επιλογής αποχής ή μη αποχής. Τέλος η επιβλητική φυσιογνωμία του Gnade δείχνει μεγάλη αντίθεση με του Trapp και η ηγεσία του έφερνε μια φυσική πειθαρχία και υπακοή στην εξουσία του.
Εκτέλεση Εβραίων από την Einsatzgruppen
Στη συνέχεια στο Τάγμα 101 ανατέθηκε κυρίως ο ρόλος των εκτοπίσεων. Τα υπόλοιπα γκέτο Εβραίων ήταν δικτυωμένα μέσω σιδηροδρόμων με στρατόπεδα συγκέντρωσης όπως το Treblinka και δεν υπήρχε ανάγκη από εκτελέσεις, με εξαίρεση αυτούς οι οποίοι δεν μπορούσαν να μεταφερθούν ή προσπαθούσαν να δραπετεύσουν. Έτσι το Τάγμα 101 χρησιμοποιήθηκε στις πόλεις Parzcew και Miedzyrzec, με 5000 και 12000 (οι 11000 εκτοπίστηκαν ενώ σε 1000 επιτράπηκε η παραμονή ως εργατικό δυναμικό) Εβραίους αντίστοιχα. Στις εκτοπίσεις συμμετείχαν πάλι και Hiwis. Ακόμα και αν ο αριθμός των Εβραίων στις δύο περιοχές ήταν μεγαλύτερος από τις εκτελέσεις στις οποίες το Τάγμα 101 συμμετείχε και οι αστυνομικοί είχαν, αν και όχι ακριβή, αντίληψη για την κατάληξη των Εβραίων το ψυχολογικό βάρος φαίνεται να λείπει αυτήν τη φορά. Με άλλα λόγια,ο ρόλος του έμμεσου αυτουργού φαίνεται να είναι πολύ πιο προτιμητέος από τον ρόλο του εκτελεστή. Σε αυτό το κεφάλαιο παρουσιάζεται και η προσωπικότητα του Wohlauf ο οποίος ακόμα και αν ήρθε αντιμέτωπος με επαγγελματικές αποτυχίες στο Τάγμα 105 στη Νορβηγία το 40 αλλά και στο Αμβούργο, πέτυχε την προαγωγή από τον Trapp λόγω της ενεργητικότητάς του, της ηγετικής ικανότητας του και του στρατιωτικού του χαρακτήρα. Από την οπτική των αστυνομικών, ο Wohlauf φαίνεται αλαζονικός με έναν αστυνομικό να τον χαρακτηρίζει «μικρό Ρόμμελ», ενώ όντας νεοπαντρεμένος έφερε τη σύζυγό του στις εκτοπίσεις για να επιδείξει την ισχύ του. Ο Wohlauf, σύμφωνα με τον Buchmann, δεν ήταν ιδιαίτερα αντισημιτικός αλλά ήταν αφοσιωμένος στα καθήκοντα και τις υποχρεώσεις του. Τέλος από τους 11000 Εβραίους του Mierdyrzec που εκτοπίστηκαν 960 εκτελέστηκαν δηλαδή περίπου 9 στους 100, ποσοστό αρκετά μεγαλύτερο από περιοχές όπως η Βαρσοβία στην οποία το ποσοστό ήταν 2%, γεγονός το οποίο όμως, δεδομένου ότι δεν ήταν διαθέσιμο στους αστυνομικούς, δεν είχε κάποιο αντίκτυπο σε αυτούς.
Εικόνα Άρθρου: Αστυνομικοί του Τάγματος 101 στις γιορτές των Χριστουγέννων
