Το εφιαλτικό σενάριο, ότι το περιβάλλον είναι και θα είναι το ζητούμενο του 21ου αιώνα, κερδίζει συνεχώς υποστηρικτές και θιασώτες. Τα δεδομένα συνεχώς αλλάζουν δραματικά και κανείς επιστήμονας δεν μπορεί πλέον να αποτυπώσει την εικόνα του πλανήτη δηλαδή την ίδια την ποιότητα της ζωή μας, τα αμέσως επόμενα πενήντα χρόνια. Ένα πρόβλημα που φάνταζε μακρινό και θα απασχολούσε κάποιες άλλες μελλοντικές γενιές, έγινε σύγχρονό μας. Αυτή η πραγματική διάσταση του προβλήματος μας οδηγεί σε μια αναδιοργάνωση «εκ βάθρων», ως κοινωνία και ως κοινωνούς.
Μπροστά σε αυτή τη πρόκληση, μοναδική αλλά και πιο καίρια αντιμετώπιση για να κατανοήσουμε αρχικά και να αντιμετωπίσουμε εν συνεχεία τη διάσταση του προβλήματος, είναι η εναργής απασχόληση με τη γνώση του προβλήματος. Συνεπώς είναι αναπόδραστη ανάγκη να κατακτήσουμε τις βασικές γνώσεις που θα μας οδηγήσουν σε κάποια ατομικά αλλά και συλλογικά συμπεράσματα και μέτρα αντιμετώπισης, σχετικά με το περιβάλλον και τις άμεσες και έμμεσες επιδράσεις στη ζωή μας. Πολλές φορές αντιλαμβανόμαστε γύρω μας την καταστροφή του, θυμώνουμε αλλά νοιώθουμε ανήμποροι να αντιδράσουμε και να αναστρέψουμε αυτά που συμβαίνουν γύρω μας, δηλώνουμε απλώς «το παρόν», εγκαταλείποντας όμως το μέλλον.
Ας εξοικειωθούμε αρχικά με τις βασικές έννοιες. Το περιβάλλον διακρίνεται σε ανθρωπογενές και φυσικό. Ανθρωπογενές είναι το περιβάλλον το οποίο δημιούργησε ο άνθρωπος με τα διάφορα τεχνολογικά και άλλα επιτεύγματά του. Φυσικό είναι το περιβάλλον το οποίο δημιουργήθηκε χωρίς την ανθρώπινη παρέμβαση και αποτελείται από τη χλωρίδα, τη πανίδα, το έδαφος, το υπέδαφος, τον αέρα και τα ύδατα. Όταν προσβάλουμε το περιβάλλον με οποιαδήποτε ανθρώπινη ενέργεια, είτε αφορά πράξη, είτε παράλειψη τότε αυτό οδηγεί σε ρύπανση ή υποβάθμισή του και επιφέρει δυσμενείς επενέργειες τόσο στα ίδια τα περιβαλλοντικά αγαθά όσο και στον άνθρωπο, που εξαρτάται από αυτά για την επιβίωση και την υγιεινή και ποιοτική διαβίωσή του και αποτελεί τον τελικό αποδέκτη κάθε προσβολής τους. Οι συνέπειες της προσβολής για τον άνθρωπο μπορεί να είναι άμεσες (π.χ. αναπνευστικά προβλήματα) ή έμμεσες (π.χ. μόλυνση τροφίμων), μπορεί να αφορούν λίγα άτομα (π.χ. η χρήση γεωργικών φαρμάκων) ή το σύνολο των ανθρώπων (π.χ. το φαινόμενο του θερμοκηπίου).
Με βάση τα παραπάνω, πρέπει να σημειωθεί ότι το περιβάλλον και η προστασία του από τις καταστροφικές επιδράσεις της τεχνολογικής προόδου, της απρογραμμάτιστης οικονομικής ανάπτυξης και του σύγχρονου καταναλωτικού τρόπου ζωής αποτελεί αντικείμενο επιστημονικής επεξεργασίας πλειάδας επιστημόνων. Επίσης, αποτελεί αντικείμενο νομικής ρύθμισης μέσω κανόνων δημοσίου και ιδιωτικού δικαίου σε εθνικό και διακρατικό επίπεδο Είναι πλέον πασίδηλο, ότι οι εκάστοτε προσβολές του περιβάλλοντος, αφορούν πέρα από την ατομική ζωή και τη συλλογική ζωή, καθότι είναι ανέφικτο και δυσαπόδεικτο να μπορέσει να υπάρξει ποσοτικός και ποιοτικός προσδιορισμός του συνολικού αριθμού των ατόμων που πλήττονται από αυτές τις προσβολές. Μέσα από αυτή την αναγκαιότητα της αντιμετώπισης των προσβολών κατά του περιβάλλοντος, έχει διαμορφωθεί σε εθνικό, κοινοτικό και διεθνές επίπεδο ένα πλούσιο πλαίσιο κανονιστικής ισχύος, το οποίο σκοπό έχει την προστασία του. Νομικά έχει εδραιωθεί, τόσο στο δημόσιο, όσο και στο ιδιωτικό δίκαιο, μια σειρά μέτρων και περιορισμών, που αποσκοπούν στον περιορισμό των φαινόμενων αυτών. Πιο απλά μπορούμε τόσο ως άτομα, όσο και ως συλλογικά συμμετέχοντες, δια της πολιτείας και άλλων συλλογικών δράσεων, να αντιμετωπίσουμε τις προσβολές κατά του περιβάλλοντος. Το άρθρο 24 του Συντάγματός μας, θέτει τις βασικές διακριτές γραμμές προστασίας και ακολουθούν διεθνείς συμβάσεις, αλλά και ειδικότεροι εθνικοί και κοινοτικοί κανόνες προς αυτήν την κατεύθυνση.
Το δημόσιο και ειδικότερα το διοικητικό δίκαιο είναι το προσφορότερο για την υλοποίηση της προστασίας του περιβάλλοντος, ενώ το ποινικό δίκαιο συμβάλλει στο σωφρονισμό των υποκειμένων των προσβολών κατά του περιβάλλοντος. Οι νομοθέτες όμως δεν ήθελαν να σταματήσουν στη ποινική και κρατική (διοικητική) νομική αντιμετώπιση. Επιπλέον στη ¨φαρέτρα¨ του καθενός από εμάς ατομικά, υπάρχουν τα κατάλληλα νομικά μέσα να αντιμετωπίσουμε τις επιβολές κατά του άμεσου περιβάλλοντός μας. Έτσι και το ιδιωτικό δίκαιο, δίνει το δικαίωμα σε κάθε πολίτη να προασπίσει το άμεσο περιβάλλον που τον αφορά μέσα από αστικές αγωγές αλλά και με ταχύτερες διαδικασίες (ασφαλιστικά μέτρα), έτσι ώστε να μπορεί αφενός να αποτρέψει επικείμενο κίνδυνο για το περιβάλλον και αφετέρου να ζητήσει την αποκατάσταση της ζημίας που ενδεχομένως υπέστη το περιβάλλον, από τους υπεύθυνους.
Πέρα και πάνω όμως από κάθε νομοθετική πρόβλεψη και δικαστικό μέσο, για να αντιμετωπιστεί το πρόβλημα της αλλοτρίωσης του περιβάλλοντος από τις ανθρώπινες ενέργειες, πρέπει να δημιουργηθεί τοηθικό υπόβαθρο στο σύνολο των ατόμων. Μόνο μέσα από την αποδοχή ότι νομοτελειακά όλες οι προσπάθειες του ανθρώπου για ανάπτυξη και οικονομική δραστηριότητα πρέπει να περνά μέσα από τον ηθικό αυτοέλεγχο του ατόμου και κατ’ επέκταση της κοινότητας, της κοινωνίας, μπορούμε να οραματιζόμαστε και να ελπίζουμε ότι θα υπάρξει περιβαλλοντολογική παρακαταθήκη από εμάς για τις επόμενες γενιές. Χωρίς τον ηθικό αυτοέλεγχο κάθε αποσπασματική προσπάθεια, όσο φιλότιμη και αν είναι, φαντάζει μονοσήμαντη. Το άτομο πρέπει να αποτινάξει αγκυλώσεις του παρελθόντος και πρέπει να αναπτύσσει την κριτική σκέψη, την αυτοπεποίθηση και τον αυτοσεβασμό, να βρίσκει χώρο για καλλιέργεια της φαντασίας και της δημιουργικότητας, να κατοχυρώνει το δικαίωμα στις διαφορετικές απόψεις. Μόνο έτσι μπορεί να θεωρηθεί ότι έχει προοπτική και ότι ο σύγχρονος άνθρωπος, δεν θα βαπτιστεί ιστορικά καταστροφικός άπληστος και ποταπός. Ο προβληματισμός αυτός καταλήγει στο συμπέρασμα, ότι αντί του άκρατου καταναλωτισμού και της αφηνιασμένης ανάπτυξης πρέπει να αντιτάξουμε ένα εναλλακτικό μοντέλου ζωής, αυτού της αειφόρου ανάπτυξης. Αειφόρος ονομάστηκε η ανάπτυξη που ικανοποιεί τις ανάγκες των τωρινών γενεών, χωρίς να εμποδίζει τις μελλοντικές γενεές να ικανοποιήσουν τις δικές τους ανάγκες.
Προτείνεται, λοιπόν, η διαμόρφωση ενός «νέου περιβαλλοντικού ήθους», που θα διαπερνά τη σχέση ανθρώπου με άνθρωπο αλλά και τη σχέση ανθρώπου-φύσης. Επίσης, προτείνεται ο επαναπροσδιορισμός της έννοιας της ανάπτυξης, ώστε να συμπεριλάβει τα πάγια αιτήματα της κοινωνικής ισότητας και δικαιοσύνης, της δημοκρατίας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Ολοκληρώνοντας θα ήθελα να αυτοπροβληματιστώ, αλλά και να σας προβληματίσω, τελικά: «Μας ανήκουν όλα ή ανήκουμε σε όλα;«
Μπετσιμέας Ζήσης
Εκπαιδευτικός, Νομικός
