Οι πρόγονοι των σημερινών βιβλίων ήταν πήλινες πλάκες πάνω στις οποίες έγραφαν χρησιμοποιώντας ένα είδος γραφίδας. Είναι τα αρχαιότερα γραπτά που έχουμε βρει. Οι περισσότερες από αυτές τις πλάκες περιέχουν σε σφηνοειδή γραφή, εμπορικές συναλλαγές, δικαστικές αποφάσεις και αναφορές σε εκατοντάδες ονόματα ανθρώπων αλλά και θεών. Έχουν βρεθεί και ύμνοι, μύθοι και λογοτεχνικά και θρησκευτικά κείμενα.

Η επόμενη εξέλιξη στην ιστορία της καταγραφής του λόγου ήταν οι πάπυροι που χρησιμοποιήθηκαν από τους Αρχαίους Έλληνες, Αιγύπτιους και Ρωμαίους. Ο πάπυρος είναι ένα υλικό που μοιάζει με χαρτί και προέρχεται από το ομώνυμο φυτό που μεγαλώνει στις όχθες του Νείλου. Τα «βιβλία» αυτά από πάπυρο ήταν φτιαγμένα σε μορφή ρολού, το μήκος του οποίου έφτανε μερικές φορές και τα 40 μέτρα.

Το επόμενο υλικό ήταν η περγαμηνή, η οποία χρησιμοποιήθηκε κυρίως από τους Εβραίους και τους Πέρσες στην αρχή. Η περγαμηνή ήταν φτιαγμένη από επεξεργασμένα δέρματα ζώων και είχε εξαιρετική αντοχή στο χρόνο.

Μετά αρχίζει να εμφανίζεται το χαρτί που έχουμε σήμερα στην Αναγέννηση και κατά την εποχή της βιομηχανικής επανάστασης. Αμέσως μετά οι εφευρέσεις  και τέλος η  «επανάσταση της Πληροφορικής» απείλησαν το βιβλίο αλλά παρόλα αυτά επέζησε αλλά γνώρισε ακόμα μεγαλύτεροι διάδοση και απήχηση στο κοινό. Τέλος, στα τέλη του 20ου αιώνα έκανε την εμφάνισή της μια άλλη εφεύρεση που για μια ακόμη φορά απειλή την ύπαρξη των βιβλίων στη παραδοσιακή του μορφή. Το ηλεκτρονικό βιβλίο e-book καθώς και οι φορητές συσκευές ανάγνωσης των «βιβλίων» αυτών δείχνουν να αποτελούν υπολογίσιμη απειλή για το παραδοσιακό

ΌΡΓΑΝΑ ΓΡΑΦΗΣ

Στα βυζαντινά χρόνια το βασικό όργανο γραφής με μελάνι σε πάπυρο ή περγαμηνή και αργότερα σε χαρτί, ήταν ο κάλαμος ή η γραφίς (ένα μικρό ευλύγιστο καλάμι). Ο κάλαμος τοποθετούνταν σε ειδική θήκη, το καλαμάριον. Το δοχείο στο οποίο τοποθετούνταν το μελάνι ήταν από πηλό ή γυαλί ή από κέρατο (ονομάζονταν μελάβροχον- μελανοδοχείο).

ΠΩΣ ΑΝΑΠΑΡΗΓΑΓΑΝ ΠΑΛΑΙΟΤΕΡΑ ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ

Η χρήση του κυλίνδρου στην ανάγνωση ήταν αρκετά δύσκολη. Με το ένα χέρι έπρεπε να τυλίγεται ο πάπυρος και με το άλλο να ξετυλίγεται. Για αυτόν τον λόγο έπαιρναν κομμάτια από πάπυρο ή περγαμηνή και αργότερα χαρτί , το δίπλωναν στη μέση, τα έραβαν και έτσι έφτιαχναν ένα τεύχος. Εκπαιδευμένοι γραφής, οι βιβλιογράφοι ή κωδικογράφοι, εργάζονταν σε ειδικά εργαστήρια για πολλές μέρες ώσπου να τελειώσουν ένα βιβλίο. Στον πάγκο τους ακουμπούσαν τα σύνεργά τους γραφίδες, κοπίδι για να ξύνουν την μύτη της γραφίδες, μελανοδοχείο, ψαλίδι για να κόβουν την περγαμηνή, διαβήτη για να μετρούν τις αποστάσεις. Τότε αντέγραφαν το κείμενο που ήθελαν. Μετά την αντιγραφή του βιβλίου τα τετράδια έπρεπε να δεθούν μεταξύ τους και να καλυφθούν για να προστατεύονται από φθορές. Με γερή κλωστή έραβαν τα τετράδια σε ορισμένα σημεία και το σώμα τους καλύπτονταν από ξύλινες πινακίδες με δερμάτινη επένδυση.

ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΜΕΛΑΝI

Xρωματιστή υγρή ουσία που χρησιμοποιείται στη γραφή, στην τυπογραφία, στη σχεδίαση, στη ζωγραφική και αλλού. Λέγεται μελάνη, γιατί το πρώτο χρώμα που χρησιμοποιήθηκε ήταν το μαύρο. Σήμερα βέβαια υπάρχουν πολλά είδη και χρώματα μελάνης, που είναι κυρίως διαλύματα χρωστικών διάφορων ουσιών και αραβικού κόμμεος. Η μελάνη είναι γνωστή σε αρκετούς λαούς από τα αρχαία χρόνια, όπως στους Αιγυπτίους, τους Βαβυλώνιους και τους Κινέζους, απ” όπου και το όνομα «σινική» της ανεξίτηλης μελάνης. Αυτές οι μελάνες κατασκευάζονταν τότε με διάφορες ζωικές ή φυτικές ουσίες στις οποίες προσθέτονταν ζωική κόλλα ή κόμμι, όπως και μερικές πικρές ουσίες για να μην καταστρέφονται από τα έντομα.

ΕΙΔΗ ΜΕΛΑΝΗΣ

Τα πιο γνωστά είδη μελάνης, που έχουν άμεση χρήση σήμερα είναι:

• Η μαύρη μελάνη για γράψιμο, που είναι και το παλαιότερο είδος. Η σύνθεσή της είναι από αιθάλη (καπνιά) και νερό.
• Οι χρωματιστές μελάνες, που η σύνθεσή τους είναι από διάλυμα χρωστικών ουσιών και νερού.
• Η ειδική μελάνη που έχουν τα φωτογραφικά όργανα, όπως αυτά που μετρούν τη βαρομετρική πίεση, τη θερμοκρασία κ.ά. Η χρωστική ύλη διαλύεται σε μείγμα γλυκερίνης και νερού, για να μην ξεραίνεται.
• Οι ανεξίτηλες μελάνες είναι αυτές που διατηρούν την ισχύ της και μετά από πλυσίματα με αποχρωστικά μέσα. Κυρίως περιέχουν άργυρο.
• Οι μελάνες κόπιας ή πολυγράφων, το καρμπόν. Περιέχουν υγροσκοπικές ουσίες, όπως σάκχαρο, γλυκερίνη, χλωριούχο κάλιο κ.ά. Η μελάνη του πολύγραφου είναι μείγμα ελαίων, χρωστικών υλών και στερεών ουσιών.
• Η σινική μελάνη που χρησιμοποιείται στο σχεδίασμα και περιέχει αιθάλη.
• Συμπαθητική μελάνη. Αυτή που τα γράμματά της είναι αόρατα και μπορούν να γίνουν ορατά μετά από ειδική κατεργασία, όπως μετά τη χρήση διάφορων ουσιών, χυμού λεμονιού, γάλακτος κλπ. καθώς και μετά από θέρμανση του γραμμένου με συμπαθητική μελάνη χαρτιού.
• Μελάνη τυπογραφείου. Υπάρχουν πολλά είδη τέτοιας μελάνης που είναι γνωστή από παλιά. Οι Κινέζοι χρησιμοποιούσαν αυτήν τη μελάνη (οι πρώτοι που την ανακάλυψαν). Γίνεται από μείγμα λινελαίου και αιθάλης.

TO ΜΕΛΑΝI ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ

Οι βυζαντινοί χρησιμοποιούσαν για τη γραφή των βιβλίων τους μελάνια διαφόρων χρωμάτων μελάνι για την γραφή ήταν συνήθως μαύρο ή μέλαν. Το έφτιαχναν από φυσικές ουσίες ,από κάπνα ή αραβική γόμα. Το χρώμα του ποικίλε από σκούρο μαύρο ως ξέθωρο καστανό και ανοιχτό γκρίζο, ανάλογα με τα μεταλλικά άλατα (π.χ. βιτριόλι) που περιείχε. Για τον καλλωπισμό των χειρογράφων και την καλλιέργεια των αρχαίων γραμμάτων οι αντιγραφείς χρησιμοποιούσαν κόκκινο μελάνι το προμηθεύονταν από ειδική ουσία του κόκκινου, το βαφικό. Το χρώμα κόκκινο ήταν πολύ ακριβό και χρησιμοποιούνταν στα βιβλιογραφικά εργοστάσια για πολύτιμα χειρόγραφα. Η χρήση του χρυσού γινόταν σε εξαιρετικές περιπτώσεις για την τροφή του κειμένου. Άλλα μελάνια ήταν το κυανοπράσινο από οξείδιο του χαλκού και το κίτρινο από το λουλούδι του κρόκου που χρησιμοποιούσαν για τις απομιμήσεις του χρυσού. Άλλοτε χρησιμοποιούσαν το γαλάζιο, το πράσινο, το λευκό και το ρόδινο. Όλα τα χρώματα πριν τα χρησιμοποιήσουν τα διέλυαν σε φυτική γόμα(το κόμμι) ή σε βρασμένο ρυζάλευρο (το κατανό).

ΟΙ ΓΡΑΦΕΙΣ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ

Μέχρι την ανακάλυψη της τυπογραφίας τα βιβλία ήταν χειρόγραφα. Στα μοναστήρι και στο παλάτι στην Κωνσταντινούπολη, υπήρχαν ειδικοί χώροι τα σκριπτόρια. Εκεί οι μοναχοί οι κληρικοί και λαϊκοί αντέγραφαν και διακοσμούσαν τα χειρόγραφα, οι λεγόμενοι γραφείς ή αντιγραφείς που ανάλογα με τα προσόντα τους χωρίζονταν σε κατηγορίες. Μεγάλο αντιγραφικό εργαστήρι δημιουργήθηκε από τον Κωσταντίνο.  Σημαντικός οίκος ήταν η μονή Στουδίου, η μονή της Πάτμου, των Μετεώρων και του Αγίου Όρους.

ΤΟ ΚΟΣΤΟΣ ΤΟΝ ΒΙΒΛΙΩΝ ΠΑΛΙΑ ΚΑΙ ΣΗΜΕΡΑ

Τα παλιά βιβλία είναι ακριβότερα από τα σημερινά διότι χρειάζονταν περισσότερος καιρός και περισσότερα χέρια για να παραχθούν. Ένα παλιό βιβλίο όπως η ‘’Α ιστορία του ευρωπαϊκού πνεύματος’’ το οποίο είναι ένα σπάνιο και παλιό βιβλίο κόστιζε γύρω στα 500 ευρώ. Επίσης η ‘’εγκυκλοπαίδεια ήλιος’’ το οποίο είναι ένα συλλογικό έργο κόστιζε γύρω στα 700 ευρώ. Τα σημερινά βιβλία είναι πολύ φθηνότερα διότι υπάρχουν διάφορα μηχανήματα όπως ο υπολογιστής με τον οποίο μπορούν να παραχθούν πάρα πολλά αντίτυπα σε  μικρό χρονικό διάστημα.

Ελισάβετ Βλάχου, Νίκος Κουτσογιαννάκης, Μαρία-Γλυκερία Γαζέτη