«Ο δικός μας» μουσικοσυνθέτης Νίκος Ξανθούλης

Συνέντευξη με τον μουσικό, ερευνητή και συνθέτη Νίκο Ξανθούλη 

ΜΕΡΟΣ Β΄

Η σχέση με την αρχαία λύρα

-Ελισάβετ

Μιλήστε μας τώρα για την επαγγελματική σας καριέρα, πώς δημιουργείτε αρχαία μουσική;

- Νίκος Ξανθούλης
Είναι πολύ καλή ερώτηση. Καταρχάς υπάρχουν 60-62 περίπου αποσπάσματα που σώζονται από την αρχαία ελληνική μουσική. Είναι πολύ λίγα και από αυτά καμιά δεκαπενταριά είναι αυτά που μπορούν να ακουστούν, αλλά είναι «ξόμπλια», νότες από δω και από κει. Αυτό που προσπάθησα είναι να επαναφέρω την Αρχαία Λύρα ως όργανο. Πρόσεξε, η αρχαία λύρα τον 5ο αιώνα μ.Χ. μέσα στο πλαίσιο του αγώνα των χριστιανών εναντίον του παγανισμού, εξαφανίζεται επειδή θεωρείται σύμβολο του παγανισμού.

- Ελισάβετ
Ιερό αρχαίο όργανο σαν να λέμε;

- Νίκος Ξανθούλης
Ναι. Είναι το όργανο του Απόλλωνα. Είναι το όργανο με το οποίο ψάλλονται οι ύμνοι που παίζουν στα σπίτια τους, οι παγανιστές, οι εθνικοί, οι Έλληνες, οι βυζαντινοί μουσικοί. Αν και φαίνεται να μην είναι ελληνική μουσική, επηρεάζεται τελικά από αυτήν. Η μουσική αυτή έρχεται από τις συναγωγές της Δαμασκού της Συρίας, γενικότερα, και οι δύο μεγάλοι συνθέτες της βυζαντινής μουσικής είναι ο Ιωάννης Δαμασκηνός και ο Εφραίμ ο Σύρος. Ο Βασίλειος, ο Ιωάννης Χρυσόστομος, ο Γρηγόριος ζητούν όμως από το εκκλησίασμα να μην ακούει την εθνική μουσική των Ελλήνων αλλά αυτά που λέγονται στις εκκλησίες.

Η λύρα λοιπόν χάνεται ξανά. Αν και παραμένει ως σύμβολο της μουσικής και κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα κανένας δεν ξέρει πώς παίζεται . Το 1600 η λεγόμενη Καμεράτα Φιορεντίνα, μια παρέα επιστημόνων, μουσικολόγων, φιλολόγων της Φλωρεντίας προσπαθεί να αναβιώσει την αρχαία τραγωδία. Δημιουργείται η πρώτη όπερα, ο «Ορφέας» του Μοντεβέρντι. Ο Ορφέας είναι τραγουδιστής, κρατάει μια λύρα και δεν ξέρει τι να την κάνει, δεν ξέρει να παίξει. Ούτε πώς ήταν η λύρα ξέρανε, το σχήμα της, ούτε πώς παίζεται… Μέχρι πριν από λίγα χρόνια κανείς δεν γνωρίζει πώς παιζόταν η λύρα. Το 2012, λοιπόν, σε ένα διεθνές συνέδριο, παρουσιάζω μια σκέψη για το πώς πρέπει να μελετηθεί η λύρα για να γίνει η αναβίωσή της.

- Ελισάβετ
Στο διεθνές συνέδριο, δηλαδή ποιοι συμμετείχαν και πού πραγματοποιήθηκε αυτό;

- Νίκος Ξανθούλης
Συμμετείχαν μουσικολόγοι, καθηγητές πανεπιστημίου απ΄όλον τον κόσμο. Πραγματοποιήθηκε στο Σαλέρνο της Ιταλίας, στη Ραβέννα, όπου παρουσίασα την ιδέα της αναβίωσης της λύρας και ένας πολύ μεγάλος καθηγητής της Οξφόρδης, ο Μάρτιν Γουέστ, ήρθε και μου είπε «συνέχισε αυτό που κάνεις, νομίζω ότι είσαι σε καλό δρόμο». Δυστυχώς σε ένα μήνα πέθανε, αλλά ο διάδοχος του, ο Αρμάν Ντανγκούρ, επίσης καθηγητής Οξφόρδης, έχει πάρει τη μέθοδο μου στην αρχαία λύρα, τη μελετάει και είναι συνέχεια σε επαφή μαζί μου. Οπότε η αναβίωση έχει αρχίσει να παίρνει μια διάσταση σε παγκόσμιο επίπεδο. Δυο φορές μου δώσανε το βραβείο από το Αρχαιολογικό Ινστιτούτο της Αμερικής το 2012 και το 2017, ένα βραβείο που λέγεται Grace Lectureship για την δουλειά που έχω κάνει στην αρχαία ελληνική μουσική.

- Ελισάβετ
Πολύ ωραία, συγχαρητήρια! Όταν αρχίσατε να ασχολείστε με τη λύρα, συνεχίσατε να παίζετε και με την τρομπέτα;

- Νίκος Ξανθούλης
Όχι, δεν παίζω πια τρομπέτα. Κουράστηκα πάρα πολύ. Είναι ένα όργανο λίγο αθλητικής επίδοσης. Είναι σαν να παίζεις ποδόσφαιρο. Έχω κάνει έξι εγχειρήσεις κήλης. Έχω κουραστεί, οπότε γενικά δεν παίζω. Μετά τα 50 όλοι οι πνευστοί καταρρέουν.

Σε λίγες μέρες όμως θα παίξω τρομπέτα, γιατί γράφω τη μουσική για ένα έργο που λέγεται «Πανσέληνος» και θα παιχτεί στις 16 – 21 Δεκεμβρίου στο Μέγαρο Μουσικής. Δεν θα παίξω άσχημα, αλλά  δεν μπορώ να παίξω όπως έπαιζα.

Ενώ με τη λύρα είναι κάτι διαφορετικό. Έχει κάτι μαγικό παιδιά αυτό το όργανο, υπερβατικό, υπερφυσικό. Είναι μια εμπειρία μέθεξης… Ένα βράδυ μελετούσα, ήταν μια δύο η ώρα. Ξαφνικά παίζω ένα ακόρντο με το οποίο νόμιζα πως ήρθα σε επαφή με την αρμονία του σύμπαντος. Δεν μου ξανασυνέβη από τότε παρόλο που προσπάθησα.

- Ελισάβετ
Δηλαδή ήταν της στιγμής κάτι που σας βγήκε; Αυτό που λέγανε οι ραψωδοί ότι η μούσα έρχεται δίπλα;

- Νίκος Ξανθούλης

Ναι μια ενορατική κατάσταση. Ήρθα σε επαφή με το υπερπέραν. Ένα τέτοιο πράγμα αισθάνθηκα τώρα ήταν η ιδέα μου, όπως λένε οι Ιταλοί: «Κι αν δεν είναι αλήθεια, είναι ωραίο σαν εύρημα». Έχει μια ηδονή απίστευτη, είναι ερωτική η σχέση. 

Κάνω μια μουσική δικιά μου πια, με βάση την αρχαία λογική της λύρας, γιατί το κάθε όργανο έχει τη δική του λογική. Με αυτό προσπαθώ να φτιάξω νέα μουσική, σαν αυτό που ακούσατε πριν, όπου το μεσαίο μέρος της μελωδίας ήταν το παραδοσιακό τραγούδι το θαλασσάκι».

- Γιώργος Λ.
Μια τελείως αυθόρμητη σκέψη, γιατί δεν σας ξέρει το ευρύ ελληνικό κοινό;

- Νίκος Ξανθούλης
Άκου, σε αυτή τη ζωή ή θα ασχολείσαι με το να γίνεις γνωστός ή θα ασχολείσαι με τη δουλειά σου. Αν υπάρχει τύχη, θα γίνεις γνωστός μέσα από τη δουλειά σου. Αν ασχολείσαι, όμως, με το αν θα σε μάθουν οι άλλοι, δεν δημιουργείς… 

Έχω παίξει στη Μόσχα, στην Ιταλία άπειρες φορές, στην Κίνα, στην Αυστραλία, στην Άπω Ανατολή. Κάθε φορά πηγαίνω το αναφέρω στην ΕΡΤ. Οφείλω να το πω για ενημέρωση, αλλά δεν μπορώ να παρακαλώ για προβολή της δουλειάς μου.

Το 2019 ανεβάσαμε τον «Οιδίποδα τύραννο» στο Βλαδιβοστόκ, στην άλλη άκρη της γης. Για πρώτη φορά στην Άπω Ανατολή ανέβαινε ελληνική τραγωδία με τη δική μου μουσική. Πήρα τηλέφωνο στην ΕΡΤ, όπου δουλεύω μάλιστα και με ξέρανε και τους το ανακοίνωσα.  «Ά! Μάλιστα» ήταν η απάντηση, δεν υπήρξε κανένα ενδιαφέρον για αναμετάδοση της παράστασης στην Ελλάδα! Προφανώς κάτι τέτοιο δεν πουλάει.

Πάντως ούτε τα χρήματα μου έλειψαν, μπορεί να μην είμαι πλούσιος, αλλά ζω μια ζωή με όση άνεση χρειάζεται κάποιος αλλά και νιώθω πάρα πολύ καλά στην καθημερινότητά μου! Ξυπνάω πάρα πολύ πρωί στις πέντε η ώρα και διαβάζω αγγλικά, γαλλικά, ρώσικα, βουλγάρικα, πορτογαλικά και μετά ένα άρθρο κάθε μέρα. Μελετάω πολλές ώρες τη λύρα μου καθημερινά, γράφω πολλή μουσική. Τώρα ετοιμάζω μουσική για μια μετάφραση του Πλούταρχου. Σε λίγο καιρό θα εκδοθεί.

Τον τελευταίο καιρό μάλιστα που πήρα σύνταξη και δεν έχω να πάω στη δουλειά, είναι μαγικά! Δεν έχω να φύγω το πρωί, έτσι από τις 5 μέχρι τις 9 μπορώ να μελετώ και στις εννέα να πάω να κοιμηθώ ένα τέταρτο για να συνεχίσω μετά τη μελέτη.

- Ελισάβετ
Είστε πολύγλωσσος λοιπόν!

- Νίκος Ξανθούλης
Ναι και μάλιστα διδάσκω στα πανεπιστήμια σε όλες αυτές τις γλώσσες. Μόνο πορτογαλικά δεν έχω διδάξει.

Γενικά στη ζωή πρέπει να έχεις ένα στόχο. Πάντοτε πρέπει να έχεις μικρούς, μεσαίους και μεγάλους στόχους. Είχα μια δασκάλα στο τσέμπαλο, λεγόταν Μαργαρίτα Δαλμάτη. Η Μαργαρίτα Δαλμάτη πήγε το ΄51 στην Ιταλία να σπουδάσει μουσική. Αγόρασε ένα λεξικό και μια γραμματική ιταλική. Δεν ήξερε ούτε λέξη Ιταλικά. Μετά από τρία χρόνια πήρε το βραβείο της Ακαδημίας της Ρώμης για την ποίηση της. Πώς σας φαίνεται αυτό; Θεωρούνται από τις μεγαλύτερες ποιήτριες της Ιταλίας. Ήταν στην παρέα των μεγαλύτερων ποιητών της Ιταλίας και ήρθε στην Ελλάδα. Έλεγε λοιπόν αυτή- κρατήστε το αυτό που θα σας πώ!- «Θες να γίνεις λογοτέχνης; Στόχος είναι το Νόμπελ. Θες να γίνεις μπασκετμπολίστας; Στόχος είναι ο Αντετοκούμπο». Ο στόχος πρέπει να είναι αυτός, ο υψηλότατος όχι ο πολύ υψηλός, ο «υψηλότατος».

Δεν έχει σημασία αν θα τον κατακτήσεις ή όχι. Δεν είναι αυτό το σημαντικό! Εσύ όμως αυτό θα βλέπεις. Εκεί θα πηγαίνεις στα πολύ υψηλά επίπεδα. Χρειάζονται και άλλου είδους ικανότητες, οι οποίες είναι εκ θεού. Πες το θεό, πες το φύση, πες το όπως θέλεις, αλλά δεν εξαρτάται από σένα. Δηλαδή, εγώ ως τρομπετίστας μελέτησα πάρα πολύ στη ζωή μου, τόσο όσο δεν μπορώ να σας το περιγράψω. Έλεγα πολλές φορές ότι αν είχα μελετήσει για το Πάντειο το ένα τρίτο από ό,τι έχω μελετήσει στην τρομπέτα θα ήμουν τώρα Πρύτανης. Με όλη αυτή τη μελέτη έγινα ένας καλός τρομπετίστας σε διεθνές επίπεδο και κάνω κονσέρτα στο εξωτερικό. Ωστόσο, δεν μπόρεσα να είμαι στους δέκα καλύτερους του κόσμου αλλά στους τριακόσιους καλύτερους. Αυτοί οι πρώτοι δέκα έχουν περάσει έξω από την πόρτα του Παραδείσου και έχει βρεθεί από πάνω τους ο Θεός με ένα ραβδάκι και τους έχει χαρίσει κάτι που δεν έχουμε οι υπόλοιποι. 

Το ταλέντο – η έμπνευση- η μούσα

- Ελισάβετ
Όταν κάποιος είναι όντως πάρα πολύ καλός, χρειάζεται σίγουρα ταλέντο, υπερφυσικό ταλέντο.
– Νίκος Ξανθούλης
Ναι, αυτό το υπερφυσικό ταλέντο δεν είναι απλό. Ταλέντο χρειάζονται οι πάντες στη μουσική, χωρίς ταλέντο δε γίνεται τίποτα, αλλά υπάρχει ένα όριο κάθε φορά. Κάποιοι ξεπερνούν το όριο: ο Μότσαρτ ξεπερνούσε το όριο, ο Μπετόβεν δεν το ξεπερνούσε αρχικά… Η διαφορά μεταξύ Μότσαρντ και Μπετόβεν ξέρεις ποια είναι; Ο Μότσαρτ όταν γεννήθηκε πήγε ο Θεός από πάνω και του λέει πάρ΄τα όλα, άνοιξε το παράθυρο και χραπ του τα έδωσε όλα, ο Μπετόβεν όμως δεν τα είχε όλα και πήγαινε και του χτυπούσε την πόρτα του Θεού κάθε μέρα και στο τέλος άνοιξε αυτός και του χάρισε τη μεγάλη έμπνευση, αφού του χτυπούσε την πόρτα.

- Δανάη Κ.

Εσείς πώς εμπνεύστηκε και γράφετε μουσική, από γεγονότα που συμβαίνουν;

- Νίκος Ξανθούλης
Θα σας πω ένα για να γελάσετε και το άλλο είναι η πραγματικότητα. Για να γελάσετε: ένα πρωί στις πέντε παρά είδα στο όνειρό μου το Μάνο Χατζιδάκι να μου ψιθυρίζει μια μελωδία. Σηκώθηκα λοιπόν, τη θυμόμουν όλη τη μελωδία, πήρα ένα πεντάγραμμο και την έγραψα. Και είναι το τρίτο μέρος του κοντσέρτου μου για δύο κιθάρες.

- Ελισάβετ
Εεε, ήρθε η μούσα τότε!

- Νίκος Ξανθούλης
Ναι, ήρθε, αλλά μόνο μια φορά δεν ξανάρθε ο Χατζιδάκις, πάει σε άλλους φαίνεται… Γενικά στην πραγματικότητα πρέπει να το ψάχνεις, να σκέφτεσαι συνέχεια μελωδικές γραμμές τις οποίες καταγράφεις σε ένα μπλοκάκι. Άλλες χρησιμοποιείς, άλλες δε τις χρησιμοποιείς. Να καταλάβουμε κάτι κιόλας, ότι όταν είσαι επαγγελματίας συνθέτης παίρνεις μια παραγγελία για να γράψεις μια συμφωνία, ένα ορατόριο ή ένα ποίημα.  «Άκου τη μουσική του στίχου. Ο ίδιος ο στίχος έχει μουσική, βγάλ’ την» μου είπε ο Μίκης Θεοδωράκης μια φορά που τον ρώτησα για το μυστικό της έμπνευσης.

- Γιώργος Λ.

Μιλήσατε μαζί του;

- Νίκος Ξανθούλης
Πολλές φορές. Έχω παίξει πολλές φορές μαζί του. Δεν είναι τόσο τρομερό, όταν είσαι επαγγελματίας, τόσα χρόνια θα παίξεις με το Θεοδωράκη και με τον Χατζιδάκι, με όλους έχω παίξει και με τους μεγαλύτερους στον κόσμο και με τον Λεωνίδα Καβάκο και άλλους του χώρου. Αυτή ήταν η δουλειά μου

- Δανάη Κ.

Διαβάζατε τους στίχους και…

- Νίκος Ξανθούλης
Όταν διαβάζεις τους στίχους και τους απαγγέλεις, θα καταλάβεις ότι υπάρχει μουσική. Όλες οι γλώσσες έχουν μια μουσική. Εμείς δεν την ακούμε τη μουσική της γλώσσας μας. Ακούμε τα ιταλικά πως ακούγονται τατατατατατ. Σκέψου ότι είσαι μακριά και δεν ακούς τί λέει και ακούς ταττατατατα, Λες ωπ Ιταλός είναι αυτός. Τι άκουσες; μια μουσική άκουσες. Το ίδιο υπάρχει και στα ελληνικά. Όταν λέει κάποιος «ένα το χελιδόνι και άνοιξη ακριβή», υπάρχει μέτρο, μελωδική γραμμή.

- Δανάη Κ.
Με τους τονισμούς δηλαδή γίνεται η μουσική;

- Νίκος Ξανθούλης
Δεν μπορεί να συνθέσει κάποιος αν δεν έχει την εμπειρία, αν δεν έχει σπουδάσει το αντικείμενο.

Δάσκαλοι και μαθητές

- Ελισάβετ
Ποιος μουσικός σας καθόρισε; Από αυτούς που γνωρίσατε;

- Νίκος Ξανθούλης
Η Μαργαρίτα Δαλμάτη, η οποία να σας πω να γελάσετε. Ήταν μαθήτρια του Φερούτσο Βινιανέλη. Ο Φερούτσο Βινιανέλη ήταν μαθητής του Φερούτσο Μπουζόνι, ο Φερούτσο Μπουζόνι ήταν μαθητής του Φραντς Λιστ. Ο Φραντς Λιστ ήταν μαθητής του… Τώρα θα σας τον πω, κι αυτός ήταν μαθητής του Μπετόβεν. Δηλαδή είμαι μαθητής του Μπετόβεν. Μπορεί να φαίνονται σαχλαμάρες αυτά, αλλά υπάρχει μια συνέχεια. 

- Γιώργος Λ.
Ποιος είναι ο δικός σας μαθητής;

- Νίκος Ξανθούλης
Έχω πολλούς μαθητές, οι μισοί τρομπετίστες των ορχηστρών είναι δικοί μου μαθητές, μαέστροι.

 -κα. Λουράντου

Υπάρχουν άλλοι παίχτες λύρας;

- Νίκος Ξανθούλης
Όχι σε αυτό το επίπεδο. Υπάρχει μια μαθήτρια μου στη Θεσσαλονίκη, άλλη στην Κομοτηνή που είναι καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο. Μόνο στην Ελλάδα. Είναι και δύο ακόμα ένας από Βαρκελώνη, μαθητής μου, επίσης, Ιταλός που μένει στη Βαρκελώνη κι ένας Ιταλός που είναι στο Τορίνο.

Δυσκολίες- εμπειρίες ζωής

- Ελισάβετ

Κάποια αρνητικά στοιχεία στο επάγγελμά σας υπάρχουν;

- Νίκος Ξανθούλης

Όπως όλα τα επαγγέλματα και αυτό μαζί είχε πάρα πολλή λάντζα. Δηλαδή αν νομίζει κανείς ότι όταν κάνει κάποιος μουσική, είναι όλη την ημέρα μέσα στην τρελή χαρά, αυταπατάται. Δεν είναι έτσι, ας πούμε στην τρομπέτα, έπρεπε να κάνω επί μια ώρα αιαιαιαιαιιτουτουτουτουτουτουτουτου. Τι μια ώρα; τρεις, τέσσερις ώρες σε όλη μου τη ζωή. Έπρεπε να το κάνω.

- κα. Λουράντου
Από τα ταξίδια τι έχετε αποκομίσει;

- Νίκος Ξανθούλης
Όλα τα ταξίδια παίζουν καθοριστικό ρόλο! Συγκλονιστικό ταξίδι ήταν αυτό στην Κίνα και προπάντων στην Αυστραλία, να παίζεις στην Όπερα του Σίδνεϊ αξέχαστη εμπειρία. Μετά σε κερνάνε σούσι πάνω στο μπαλκόνι και βλέπεις όλο το λιμάνι της Όπερας του Σίδνεϊ. Στη Χαβάη πάλι φτάνεις και σε περιμένει μια Rolls-Royce απ” έξω, περνάς μια εβδομάδα σ ένα απίστευτο σπίτι. 

- Δανάη Κ.

Ποια μουσική σας εντυπωσιάζει περισσότερο από όλο τον κόσμο; Ποια χώρα σας εμπνέει διεθνώς;

- Νίκος Ξανθούλης

Καλή ερώτηση, τα Βαλκάνια! Τα Βαλκάνια με τους σύνθετους ρυθμούς, τα μακρά και τα βραχέα που έχουνε στη μουσική τους. Μ΄αυτούς τους ρυθμούς εντυπωσιάζονται ιδιαίτερα Αμερικανοί και Ρώσοι.

Θα αναφέρω μια τελευταία εμπειρία που θα έλεγα ότι είναι μάλλον η καλύτερη στιγμή μου ως καλλιτέχνης. Στην Επίδαυρο, 16 Αυγούστου του 2004 με 14.000 κόσμο μέσα σε αυτήν! Μετά την έναρξη των Ολυμπιακών αγώνων. Δεν πέφτει καρφίτσα και η παράσταση ξεκινάει ως εξής: Βγαίνω εγώ με ένα τύμπανο και στέκομαι στη μέση της ορχήστρας σε απόλυτο σκοτάδι. Πρέπει να αρχίσω να παίζω για να βγουν οι μουσικοί και να πάρουμε θέσεις. Αλλά για λίγο είμαι μόνος μου. Σηκώνω το βλέμμα μου και βλέπω τον κόσμο όλου του θεάτρου. Ξαφνικά βγαίνει και το φεγγάρι από πίσω τους, Πανσέληνος. Παθαίνω ταραχή από τη συγκίνηση! Σκέφτομαι ότι είμαι στην Επίδαυρο και θα παιχτεί η μουσική μου! Δεν είναι δυνατόν… Σας το λέω και ανατριχιάζω τώρα. Παφ πέφτει κανόνι επάνω μου το φως, και αρχίζω και παίζω… Απίστευτη στιγμή…

Πόσο πάθος, πόσες εμπειρίες, πόσες γνώσεις, πόση μουσική… πλημμύρισαν την ύπαρξή μας μέσα από τα λόγια σας! Μας δώσατε έμπνευση και ένα πρότυπο ζωής και δημιουργίας! Μακάρι να μεταδίδετε τη θετική αύρα σας για πολλά χρόνια ακόμα και εμείς να πορευτούμε στα χνάρια σας…

Σας ευχαριστούμε από καρδιάς!

Αντύπας Σπύρος, Οικονομοπούλου Ελισάβετ, Κοτσυφάκη Δανάη, Β3