Η τροφή μας είναι το «καύσιμο» του οργανισμού μας, που μας επιτρέπει να ζούμε και να είμαστε υγιείς. Χρειάζεται όμως προσοχή στη λήψη των τροφών, ώστε να μην απουσιάζει από τη διατροφή μας κανένα σημαντικό συστατικό. Το άρθρο λοιπόν που ακολουθεί συνοψίζει πληροφορίες που συγκεντρώθηκαν στο μάθημα της Βιολογίας υπό την εποπτεία και καθοδήγηση της βιολόγου του σχολείου κας Μαρίας Τασούλα και επισημαίνει τις σημαντικότερες πιθανές ελλείψεις θρεπτικών ουσιών και τον τρόπο πρόσληψής τους, ώστε να εξασφαλίζουμε μια ισορροπημένη δίαιτα.
Η ΕΛΛΕΙΨΗ ΤΩΝ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ Na,KI,P,Fe,Ca,Mg,Zn,Co ΑΠΟ ΤΗ ΔΙΑΙΤΑ ΜΑΣ.
1) Κάλιο και νάτριο
Το κάλιο είναι ένα από τα πολλά μέταλλα του οργανισμού που λέγονται ηλεκτρολύτες και ο ρόλος τους είναι να βοηθούν στη σωστή μεταβίβαση των νευρικών ερεθισμάτων, να ενεργοποιούν τις συσπάσεις των μυών και να κρατούν σταθερό τον κτύπο της καρδιάς. Το 98% του καλίου στο ανθρώπινο σώμα βρίσκεται στο αίμα και συνεργάζεται άμεσα με έναν άλλο ηλεκτρολύτη, το νάτριο για τη ρύθμιση του καρδιακού παλμού. Όταν η αναλογία μεταξύ καλίου και νατρίου στον οργανισμό δεν είναι ισορροπημένη, προκύπτουν προβλήματα στην αρτηριακή πίεση που είναι πιθανό να οδηγήσουν σε καρδιοπάθειες.
Συμβουλές για την διατήρηση της ισορροπίας νατρίου και καλίου:
- πάντα έμφαση στην πρόσληψη καλίου και όχι νατρίου.
- ενισχύστε τη δίαιτά σας με τροφές που περιέχουν κάλιο όπως είναι τα φρούτα και τα λαχανικά και περιορίστε τις επεξεργασμένες τροφές του εμπορίου.
Συμβουλές για την ενίσχυση των επιπέδων του καλίου:
- Μπανάνες.
- Τα φρέσκα και τα κατεψυγμένα φρούτα και λαχανικά, είναι πιο καλές πηγές καλίου, παρά τα φρούτα σε κονσέρβα.
- Το σπανάκι και τα φυλλώδη πράσινα λαχανικά, τα σπαράγγια, το κολοκύθι, το μπρόκολο, το σέλινο, οι ντομάτες και οι πατάτες με τη φλούδα τους.
- Φρούτα όπως είναι τα πορτοκάλια, τα πεπόνια, τα αβοκάντο, ακόμα και τα αποξηραμένα φρούτα.
- Δημητριακά ολικής άλεσης, το φύτρο του σιταριού και ορισμένα ψάρια όπως είναι ο σολομός και οι σαρδέλες.
Κάλιο περιέχουν και τα ενεργειακά ποτά, μέσω των οποίων οι αθλητές αναπληρώνουν τους ηλεκτρολύτες που έχουν χάσει κατά της διάρκεια της άσκησης, αλλά τα συγκεκριμένα σκευάσματα εκτός από κάλιο έχουν και πολλή ζάχαρη που δεν είναι πάντα στις προτεραιότητες του οργανισμού.
Συμβουλές για πρόσληψη λιγότερου καλίου:
Όταν το κάλιο υπερβαίνει κατά πολύ τα όριά του στον οργανισμό, αντίστοιχα αυξάνονται και οι πιθανότητες εμφάνισης καρδιακού επεισοδίου. Εάν λοιπόν γνωρίζετε, ότι το κάλιο στον οργανισμό σας είναι σε υψηλές τιμές, θα πρέπει να αποφεύγετε τις τροφές που αναφέραμε και είναι πλούσιες σε κάλιο, ενώ μια εναλλακτική είναι να βράζετε τα φρούτα και τα λαχανικά, καθώς έτσι αποβάλλεται από αυτά μεγάλο ποσοστό του καλίου.
2) Φώσφορος
Ο φώσφορος είναι ένα βασικό μεταλλικό στοιχείο απαραίτητο σε κάθε κύτταρο για την καλή λειτουργία του. Η πλειοψηφία του φωσφόρου (περίπου το 85%) βρίσκεται στα οστά. Σε άλλη μορφή του, αποτελεί σημαντικό δομικό συστατικό των κυτταρικών μεμβρανών.
Υψηλής ενέργειας μόρια που περιέχουν φώσφορο χρησιμοποιούνται ως η κύρια πηγή ενέργειας για πολλές μεταβολικές και ενζυματικές διεργασίες, ειδικά στη σύσπαση των μυών και το σχηματισμό του DNA.
Όσον αφορά στο τελευταίο, παίζει ουσιαστικό ρόλο στη σύνθεση του DNA και του RNA, τα οποία είναι μακριές αλυσίδες μορίων υπεύθυνες για την αποθήκευση και τη μεταφορά της γενετικής πληροφορίας που περιέχουν φώσφορο.
Με ποια αλλα στοιχεία συνεργάζεται φώσφορος
Ο φώσφορος συνεργάζεται στενά με το ιώδιο, το μαγνήσιο, τον ψευδάργυρο και το ασβέστιο.
Ειδικότερα, ο φώσφορος και το ασβέστιο έχουν άμεση συσχέτιση: όσο περισσότερο φώσφορο καταναλώνουμε με τις τροφές, τόσο αυξάνονται οι ανάγκες μας σε ασβέστιο. Το σώμα φυσιολογικά διατηρεί μια λεπτή ισορροπία μεταξύ των επιπέδων φωσφόρου και ασβεστίου και ρυθμίζει την ποσότητα τους με διάφορους τρόπους. Η ιδανική αναλογία φωσφόρου/ασβεστίου πρέπει να είναι 1 προς 1. Όταν αυξάνεται η πρόσληψη του ενός, μειώνεται η απορρόφηση του άλλου. Τα πολύ υψηλά επίπεδα φωσφόρου μπορούν να οδηγήσουν σε επιπλοκές, αποτιτάνωση οργάνων αλλά επίσης συμβάλουν και στην ανεπάρκεια βιταμίνης D.
Συνέπειες υπερκατανάλωσης:
Πιο επικίνδυνη συνέπεια της υπερκατανάλωσης φωσφόρου είναι η αποτιτάνωση των ιστών που μπορεί να οδηγήσει σε βλάβη των οργάνων. Πρέπει εδώ να σημειώσουμε ότι ο ανθρώπινος οργανισμός είναι πολύ καλός στο να αποβάλλει μέσω των ούρων την περίσσεια φωσφόρου, συνεπώς συνήθως η υπερβολική ποσότητα φωσφόρου στο αίμα είτε οφείλεται σε κάποια πάθηση είτε σε υπερκατανάλωση συμπληρωμάτων.
Πηγές τροφίμων:
Ο φώσφορος βρίσκεται σχεδόν σε όλα τα τρόφιμα αν και ειδικότερα τα γαλακτοκομικά προϊόντα, το κρέας, τα αυγά, τα ψάρια και τα 
θαλασσινά είναι ιδιαίτερα πλούσια σε περιεκτικότητα. Φώσφορος επίσης βρίσκεται και στα καρύδια, τα μπιζέλια, τα φασόλια, τα λαχανικά και τα δημητριακά, αν και δεν είναι πλήρως διαθέσιμος στον άνθρωπο. Επίσης τα ζυμωμένα ψωμιά περιέχουν φώσφορο.
3) Ιώδιο
Το ιώδιο είναι ένα απαραίτητο ιχνοστοιχείο για την φυσιολογική ανάπτυξη και λειτουργία του οργανισμού. Προσλαμβάνεται από τη τροφή και ο ρόλος του είναι πολύ σημαντικός, αφού αποθηκεύεται στο θυροειδή αδένα κι εκεί χρησιμοποιείται για την παραγωγή των θυροειδικών ορμονών τριδοθυρο-νίνη (Τ3) και θυροξίνη (Τ4). Έτσι αποτελεί μέρος των ορμονών αυτών, οι οποίες ρυθμίζουν τον τρόπο με τον οποίο ο οργανισμός χρησιμοποιεί και αποταμιεύει ενέργεια, δηλαδή τη διαδικασία του μεταβολισμού.
ΕΛΛΕΙΨΗ:
Η έλλειψη ιωδίου ενός ατόμου μπορεί να το επηρεάσει τόσο σωματικά όσο και νοητικά. Μετά από πολλούς μήνες ανεπάρκειας είναι δυνατό να αναπτυχθεί υποθυροειδισμός, βρογχοκήλη και μειωμένη διανοητική λειτουργία. Τι σημαίνουν όμως όλα αυτά;
Υποθυρεοειδισμός: Η έλλειψη ιωδίου είναι παγκοσμίως η πιθανότερη αιτία για την εμφάνιση υποθυροειδισμόυ, αφού το ιώδιο είναι απαραίτητο για την παραγωγή των θυροειδικών ορμονών.
Βρογχοκήλη: Βρογχοκήλη είναι η διόγκωση του θυρειδούς αδένα. Η διεύρυνση αυτή προκαλείται από την ανεπάρκεια του ιωδίου, λόγω της μειωμένης πρόσληψής του από τη διατροφή, αφού καταβάλλεται προσπάθεια για την παραγωγή θυροειδικών ορμονών. Σύμφωνα με την Αμερικανική Ένωση του Θυροειδούς (American Thyroid Association) η έλλειψη ιωδίου είναι η πιο συχνή αιτία διόγκωσης του θυροειδούς αδένα και της εμφάνισης βρογχοκήλης παγκοσμίως.
Μειωμένη διανοητική λειτουργία: Γυναίκες με ανεπάρκεια ιωδίου κατά την περίοδο της εγκυμοσύνης υπάρχει περίπτωση να γεννήσουν παιδιά με σοβαρή διανοητική και νευρολογική βλάβη, προβλήματα στην ανάπτυξη, στην ομιλία και την όραση, ενώ σε πιο σοβαρή μορφή η υπολειτουργία του θυροειδούς μπορεί να οδηγήσει σε κρετινισμό (ένα σύνδρομο που χαρακτηρίζεται από μόνιμη εγκεφαλική βλάβη, σπαστικότητα κ.ά.). Τέλος αυξάνεται ο κίνδυνος θνησιγένειας και νεογνικής θνησιμότητας.
ΠΗΓΕΣ ΙΩΔΙΟΥ:
- τα φύκια, τα θαλασσινά, τα ψάρια (π.χ. μύδια, στρείδια, σαρδέλες, αστακός, μπακαλιάρος κ.ά.) και τα γαλακτοκομικά προϊόντα.
- έτοιμα φαγητά, στα οποία έτοιμα φαγητά, στα οποία έχει γίνει νωρίτερα προσθήκη ιωδιούχου αλατιού, καθώς κι η χρήση επιτραπέζιου ιωδιούχου αλατιού.
4) Σίδηρος
Ο σίδηρος είναι ζωτικής σημασίας θρεπτικό συστατικό.
ΠΗΓΕΣ ΣΙΔΗΡΟΥ: Η σημαντικότερη πηγή σιδήρου στη διατροφή μας είναι το κόκκινο κρέας. Σίδηρος υπάρχει επίσης στα λιπαρά ψάρια, στο σκουρόχρωμο κρέας του κοτόπουλου και της γαλοπούλας και σε ορισμένους ξηρούς καρπούς, σπόρους, αποξηραμένα φρούτα, σκούρα πράσινα λαχανικά και στα εμπλουτισμένα δημητριακά πρωινού.
ΣΥΚΕΚΡΙΜΕΝΑ:
Αύξηση της πρόσληψης σιδήρου – Οι πλουσιότερες σε σίδηρο τροφές
| Τρόφιμο | Μερίδα | Σίδηρος |
| Άπαχο μοσχαρίσιο κρέας | 150g | 6mg |
| Φασόλια (όσπρια) | 200g | 5mg |
| Σαρδέλες κονσέρβα | 100g | 5mg |
| Δημητριακά πρωινού
(ελέγξτε την ετικέτα) |
30-45g | 4mg |
| Αποξηραμένα σύκα | 4 | 3mg |
| Σκούρο κρέας γαλοπούλας | 120g | 2mg |
| Σουσάμι | 20g | 2mg |
| Πράσινα λαχανικά στον ατμό | 90g | 1mg |
ΠΡΟΣΟΧΗ!!! Προσπαθήστε να μην καταναλώνετε τροφές πλούσιες σε σίδηρο μαζί με:
- Αβγά
- Πίτουρο
- Τσάι.
- Γαλακτοκομικά προϊόντα
5) Ασβέστιο
Το Ασβέστιο είναι μεταλλικό στοιχείο που βρίσκεται βασικά στο σκελετό και στα δόντια. Διανέμεται στα νεύρα, στους μύες (συμπεριλαμβανομένου του καρδιακού μυός) και στο αίμα. Τα ασβέστιο συνεργάζεται με το φωσφόρο για την υγεία των οστών και τη μυϊκή λειτουργία. Το ισοζύγιο ασβεστίου – φωσφόρου στον οργανισμό πρέπει να είναι 2:1.
Συνιστώμενη ημερήσια πρόσληψη: 500 – 1.000 mg ημερησίως.
Κύριες διατροφικές πηγές Ασβεστίου: Τυριά, γάλα (κυρίως αγελαδινό), φασόλια, κονσερβοποιημένα ψάρια, καρύδια, φιστίκια, λευκό αλεύρι (ενισχυμένο), μπρόκολο.
Απορροφάται το 20-30% από τις τροφές. Ανώτερες τιμές απορρόφησης ισχύουν όταν οι προσλήψεις είναι χαμηλές.
Δράση:
· Απαραίτητο για την υγεία των οστών και των δοντιών.
· Ελέγχει τη μεταβίβαση των νευρικών ώσεων.
· Ελέγχει την ερεθιστικότητα των νεύρων και των μυών.
· Ελέγχει τις συσπάσεις του καρδιακού μυός, άρα συντελεί στη διατήρηση του καρδιακού ρυθμού.
· Βοηθάει στη διαδικασία της πήξης του αίματος.
· Ελέγχει τα επίπεδα χοληστερίνης στο αίμα.
· Βοηθάει στην απορρόφηση της βιταμίνης Β12.
Συμπτώματα έλλειψης:
Στα παιδιά
- Ραχίτιδα, που χαρακτηρίζεται από:
• υπερβολική εφίδρωση της κεφαλής
• σταθερές κινήσεις της κεφαλής
• αργοπορία στο κάθισμα, το μπουσούλισμα και το βάδισμα
• στραβά πόδια
• βαθουλωμένα γόνατα
• προτεταμένο θώρακα.
Στους ενήλικες
Οστεομαλάκυνση, οστεοπόρωση, που προκαλούν:
• πόνους στα οστά
• μυϊκή αδυναμία
• αργή αποκατάσταση καταγμάτων
• τετανία – τινάγματα και σπασμoύς
• εύθρυπτα οστά
• παραμόρφωση σπονδυλικής στήλης
• απώλεια ύψους.
Προσοχή!
• Οι φυτοφάγοι, που δεν τρώνε καθόλου γάλα και γαλακτοκομικά προϊόντα, καθώς και όσοι έχουν δυσανεξία στη λακτόζη, μπορεί να παρουσιάσουν χαμηλά επίπεδα ασβεστίου, όχι μόνο γιατί στερούνται μιας πλούσιας πηγής του μετάλλου, αλλά και γιατί η διατροφή τους είναι πλούσια σε οξέα (φυτικό, οξαλικό), που ενώνονται με το ασβέστιο και μειώνουν την απορρόφησή του.
• Η απορρόφηση του ασβεστίου εξαρτάται και από την ηλικιακή ομάδα των ατόμων. Η απορρόφηση στα βρέφη είναι υψηλή ενώ μειώνεται δραματικά σε μεγάλες ηλικίες.
• Η μεγάλη κατανάλωση πρωτεΐνης και καφέ προκαλούν αυξημένη αποβολή ασβεστίου από τα ούρα.
• Υπερβολική κατανάλωση αναψυκτικών, που περιέχουν πολύ φωσφόρο, μπορεί να οδηγήσει σε έλλειψη ασβεστίου, αυξάνοντας τον κίνδυνο οστεοπόρωσης.
• Η ύπαρξη αρκετού ασβεστίου στον οργανισμό προστατεύει τα οστά και τα δόντια από τη συσσώρευση μολύβδου, ενός πολύ τοξικού μετάλλου.
6) Μαγνήσιο
Το μαγνήσιο είναι ένα στοιχείο με πολλαπλές ιδιότητες στον ανθρώπινο οργανισμό. Όταν δεν υπάρχει ισορροπία, και έχουμε είτε έλλειψη, είτε περισσότερο από το φυσιολογικό, τότε δημιουργούνται διάφορες δυσλειτουργίες, όπως:
α) μυικές κράμπες στις γάμπες και αλλού, β) καρδιακές έκτακτες συστολές και ταχυκαρδία, γ) αγγειοσυστολή και αύξηση της πίεσης, δ) αύξηση της δραστηριότητας του νευρικού συστήματος και αισθητικές διαταραχές στα άκρα όπως μουδιάσματα και καψίματα κα.
Πλην όμως των παραπάνω καταστάσεων το Μαγνήσιο έχει συνδυασθεί και με άλλες παθήσεις:
Μαγνήσιο και Οστεοπόρωση:
Πρόσφατα στο περιοδικό της Αμερικάνικης Γεροντολογικής Εταιρείας δημοσιεύθηκε άρθρο όπου οι συγγραφείς κατόρθωσαν να αποδείξουν ότι το Μαγνήσιο σε ηλικιωμένους, άνδρες και γυναίκες, βοηθά στην αύξηση της οστικής μάζας και σε βελτίωση της αντοχής των οστών. Η μελέτη αυτή είναι η τελευταία μιας σειράς παρομοίων μελετών που κατέληγαν στο ίδιο περίπου συμπέρασμα. Κατά την άποψη των συγγραφέων το Μαγνήσιο βοηθά τα οστά πιθανόν όσο και το Ασβέστιο.
Μαγνήσιο και Ημικρανίες:
Μελέτες που έγιναν σε ασθενείς με ημικρανίες απέδειξαν ότι το επίπεδο του Μαγνησίου στο αίμα τους και στα ερυθρά τους αιμοσφαίρια ήταν χαμηλότερο από το φυσιολογικό. Στηριζόμενοι σε αυτά τα ευρήματα πολλοί άλλοι ερευνητές χορήγησαν συστηματικά Μαγνήσιο και κατόρθωσαν να μειώσουν την ένταση και τη διάρκεια των κρίσεων ημικρανίας.
Μαγνήσιο και Stress:
Ηταν γνωστό από παλαιότερα πειράματα ότι το Μαγνήσιο συμμετέχει στη δόμηση περισσοτέρων από 350 βασικών ενζύμων για τον οργανισμό μας. Σχετικά πρόσφατα αποδείχθηκε ότι σε άτομα που εργάζονται κάτω από δύσκολες περιβαλλοντικές συνθήκες (έντονος θόρυβος) ή μετά από έντονη πνευματική κόπωση το Μαγνήσιο του οργανισμού τους μειώνεται επειδή αυξάνεται η αποβολή του από τα νεφρά στα ούρα. Πράγματι σε αυτά τα άτομα, μελέτες έδειξαν ότι η χορήγηση συμπληρωμάτων διατροφής που περιείχαν Μαγνήσιο βοήθησε σημαντικά την επαναφορά των επιπέδων του στο φυσιολογικό και την θεραπεία των όποιων συμπτωμάτων.
Μαγνήσιο και καρδιακές ταχυαρρυθμίες
Το πρόβλημα των ταχυαρρυθμιών είναι ιδιαίτερα συνηθισμένο. Στις ΗΠΑ πιστεύεται ότι πάσχουν περισσότερα από 2 εκατομμύρια άτομα ιδιαίτερα άνδρες. Συνήθως οι ταχυαρρυθμίες συνδυάζονται με Υπέρταση, καρδιακή ανεπάρκεια αλλά είναι και ιδιαίτερα συνηθισμένες και μετά καρδιακό bypass.
ΤΡΟΦΕΣ: το µαγνήσιο υπάρχει στους ηλιόσπορους, στα καρύδια, στα αµύγδαλα, στα φουντούκια, στους λιναρόσπορους, στο σουσάμι, στο ταχίνι, στα φιστίκια Αιγίνης, στους χουρµάδες, στα αράπικα φιστίκια, στα ρεβίθια, στις µπανάνες, στα σύκα, στα µήλα, στα ροδάκινα, στα βερίκοκα, στο πλήρες φύτρο σταριού, στα πλήρη δηµητριακά, στο κεχρί, στο καλαµπόκι, στη σόγια, στα όσπρια, στα αµερικάνικα φασόλια, στο σκόρδο, στο µπρόκολο και στην αγκινάρα. Καλές πηγές μαγνησίου είναι επίσης το κακάο (άρα και η σοκολάτα) και τα μπαχαρικά.
7) Ψευδάργυρος
Ο ψευδάργυρος είναι πανταχού παρών στο σώμα μας. Όντας απαραίτητος για κύριες λειτουργίες, όπως η πέψη, η αναπαραγωγή και η ανάπτυξη, ο ψευδάργυρος σχετίζεται με την απόδοση πολλών συστημάτων του σώματος. Η λίστα με τα πλεονεκτήματά του είναι εκτενής και πολλές φορές «φιλόδοξη» – μπορεί όντως ο ψευδάργυρος να καταπολεμήσει τις μολύνσεις και να επουλώσει τις πληγές;
- Η απαίτηση ψευδαργύρου για τη σύνθεση του DNA (γενετικό υλικό) και των νέων ιστών, τον καθιστούν ζωτικής σημασίας στοιχείο για την ομαλή αύξηση και ανάπτυξη στην παιδική ηλικία.
- Τα συμπληρώματα ψευδαργύρου χρησιμοποιούνται βοηθητικά στη θεραπεία δερματολογικών προβλημάτων, όπως τα έλκη στα πόδια, αλλά μόνο στα άτομα τα οποία είχαν αρχικά χαμηλά επίπεδα ψευδαργύρου.
| Ενδεικτικές Διαιτητικές Πηγές Ψευδαργύρου | |
| Τρόφιμο | Ψευδάργυρος (mg/100 g) |
| Στρείδια, φρέσκα | 45-75 |
| Μύδια, αχηβάδες | 21 |
| Φύτρο σιταριού, πίτουρο | 13-16 |
| Βραζιλιάνικο φυστίκι | 7 |
| Κρέας, μύες | 4.5-8.5 |
| Παρμεζάνα | 4 |
| Αρακάς | 4 |
| Φουντούκια | 3.5 |
| Αβγό, κρόκος | 3.5 |
| Σαρδέλες | 3.5 |
| Φιστίκι, αράπικο | 3 |
| Κοτόπουλο, σκούρο κρέας | 2.85 |
| Καρύδια | 2.25 |
| Ψωμί, ολικής αλέσεως | 1.65 |
| Ρεβίθια | 1.4 |
| Γαρίδες | 1.15 |
| Αβγό, ολόκληρο | 1.1 |
| Γάλα | 0.75 |
8) COQ10
Αποτελεί ουσία που μοιάζει με βιταμίνη και βρίσκεται στα μιτοχόνδρια όλων των κυττάρων του ανθρώπινου οργανισμού. Τα μιτοχόνδρια, αποτελούν κυτταρικά οργανίδια που ανευρίσκονται στο κυτταρόπλασμα των ευκαρυωτικών κυττάρων. Ο πρωταρχικός τους λειτουργικός ρόλος είναι η παραγωγή ενέργειας από τα θρεπτικά συστατικά της τροφής. Η παραγωγή ενέργειας ανέρχεται στο 55% του συνολικού ποσού ενέργειας που προέρχεται από την κατανάλωση της τροφής.
Χαμηλά επίπεδα
Q10 στον οργανισμό, σχετίζονται με εμφάνιση περιοδοντίτιδας και καρδιοπάθειας. Επίσης παχύσαρκοι και άτομα με ιστορικό καρδιακής νόσου έχουν χαμηλά επίπεδα Q10 στον οργανισμό.
ΤΡΟΦΕΣ: Το CoQ10 ανευρίσκεται στις τροφές και ιδιαίτερα στο κρέας αλλά οι σύγχρονες μέθοδοι αποθήκευσης και μαγειρέματος το καταστρέφουν. Ο ρυθμός παραγωγής του Q10 στον οργανισμό μειώνεται με την αύξηση της ηλικίας. Στη πραγματικότητα η έλλειψη ενέργειας στους ηλικιωμένους εν μέρει οφείλεται στη χαμηλή παραγωγή CoQ10 στο σώμα.
