Το αλφάβητο χαρακτηρίστηκε ως «η πιο σημαντική και ιστορικά αναλλοίωτη προσφορά των Ελλήνων στον ευρωπαϊκό πολιτισμό» (Μ. Ανδρόνικος)(1). Όλοι οι θησαυροί της επιστήμης και της τέχνης του δυτικού κόσμου έχουν γραφεί με αλφάβητα που αποτελούν ελάχιστα παραλλαγμένες μορφές του ελληνικού (λατινικά και σλαβικά). Το αλφάβητο όμως που ονομάζουμε ελληνικό δεν είναι η παλαιότερη γραφή της ελληνικής γλώσσας. Με την ανάγνωση της Μυκηναϊκής (Γραμμικής Β) γραφής πιστοποιήθηκε ότι αυτή υπήρξε η παλαιότερη γραφή κειμένων, που χρονολογούνται στους μυκηναϊκούς χρόνους(2). Ωστόσο, τα δύο αυτά συστήματα γραφής, το μυκηναϊκό και το ελληνικό των ιστορικών χρόνων, δεν έχουν καμιά σχέση μεταξύ τους, ούτε στη μορφή των συμβόλων ούτε στη λειτουργία τους. Το μυκηναϊκό είναι συλλαβογραφικό, δηλαδή κάθε σύμβολό του εκφράζει μια συλλαβή, ενώ το ελληνικό είναι φωνητικό, κάθε δηλαδή σύμβολο – γράμμα εκφράζει έναν ιδιαίτερο φθόγγο – φωνή. Αυτή η ιδιότητα του ελληνικού αλφαβήτου, τόσο απλή και αυτονόητη σήμερα, υπήρξε μια κοσμοϊστορική κατάκτηση του ανθρώπου.
Με την αναβίωση του εμπορίου και την επανασύνδεση με τα εμπορικά/πολιτιστικά κέντρα της Ανατολής, αρχίζει τότε ο ανταγωνισμός με τους Φοίνικες, που ήταν θαλασσοκράτορες κατά τον 9ο αι. αλλά και πιο πριν. Στην περίοδο αυτή διαμορφώνεται νέος τύπος «ελληνικής αλφαβητικής γραφής» με πρότυπο το φερόμενο σαν σημιτικό αλφάβητο, που χρησιμοποιούσαν οι Φοίνικες στο εμπόριο(3). Οι απόψεις που διατυπώθηκαν για τον χρόνο παραλαβής του φοινικικού αλφαβήτου από τους Έλληνες είναι ποικιλότατες. Έχουν προταθεί οι χρονολογίες από το 1400 ως το 700 π.Χ. Πιθανότερη θεωρείται η άποψη ότι η εισαγωγή τού αλφαβήτου έγινε περί τα τέλη τού Θ΄ αιώνος π.Χ.(4)
Στην συνέχεια οι Έλληνες πραγματοποίησαν μια βασική μετατροπή στο σημιτικό αλφάβητο, μεταμορφώνοντάς το ριζικά. Το σημιτικό αλφάβητο είχε μόνο σύμφωνα και κάποια ημίφωνα, όχι όμως φωνήεντα. Οι Έλληνες πήραν 18 σύμφωνα και προσέθεσαν τα φωνήεντα(5), χρησιμοποιώντας πέντε από τα σημιτικά στοιχεία για να αποδώσουν πέντε φωνήεντα : το aleph για το α, το yod για το ι, το he για το ε, το vav για το υ και το ayin για το ο. Και όπως παρατηρεί ο ιστορικός της γραφής David Diringer «μεταμόρφωσαν τη συμφωνική σημιτική γραφή σε ένα μοντέρνο αλφάβητο και του έδωσαν συμμετρία και τέχνη»(6).
Έτσι κάθε σύμβολο εξέφραζε ένα φθόγγο (φθογγική γραφή), πράγμα που έδινε ευλυγισία και ποικίλες εκφραστικές δυνατότητες στον γραπτό λόγο. Κυρίως διότι το νέο αλφάβητο ήταν πιο εύχρηστο, άρα μπορούσε να γίνει κτήμα πολλών ανθρώπων και να μην είναι προνόμιο μιας «κάστας» γραφέων.
Αυτό συμβάλλει στην περαιτέρω διεύρυνση του πολιτισμού. Λόγω της απλότητάς του, το νέο αλφάβητο, διά των Ελλήνων αποίκων της Ν. Ιταλίας, μεταδίδεται στους Ετρούσκους/Τυρρηνούς, από αυτούς παραδίδεται στους Ρωμαίους και διά των Ρωμαίων στους Ευρωπαίους. Το λατινικό αλφάβητο είναι χαλκιδικό. Έτσι η σύγχρονη ευρωπαϊκή γραφή, στη διπλή της μορφή, λατινική και σλαβική, έχει ελληνική καταγωγή. Το σλαβικό αλφάβητο διαμόρφωσαν οι Θεσσαλονικείς αδελφοί Κύριλλος και Μεθόδιος με βάση το ελληνικό.
Ως προς το θέμα της «φοινικικότητας» του ελληνικού αλφαβήτου, υπάρχουν στοιχεία που στηρίζουν την εκδοχή της σημιτικής του προέλευσης όπως τα ακόλουθα:
α) Η μαρτυρία του Ηροδότου ο οποίος γράφει: «Οἱ Φοίνικες ποὺ ἦρθαν μὲ τὸν Κάδμο, ἀπὸ τοὺς ὁποίους κατάγονταν οἱ Γεφυραῖοι, ὅταν κατοίκησαν τὴ χώρα αὐτή, πολλὰ πράγματα ἔμαθαν στοὺς Ἕλληνες, καὶ τὸ κυριώτερο, τὰ γράμματα, ποὺ κατὰ τὴ γνώμη μου οἱ Ἕλληνες δὲν τὰ εἶχαν πρωτύτερα. Τὰ γράμματα αὐτὰ ἦταν στὴν ἀρχὴ τέτοια, ὅπως τὰ μεταχειρίζονταν ὅλοι οἱ Φοίνικες. Σιγὰ σιγὰ ὅμως οἱ Καδμεῖοι μὲ τὸ πέρασμα τοῦ χρόνου, μαζὶ μὲ τὴ γλώσσα, ἄλλαξαν καὶ τὴ μορφὴ τῶν γραμμάτων. Γύρω ἀπὸ τοὺς Φοίνικες ἐκείνη τὴν ἐποχὴ κατοικοῦσαν στὰ περισσότερα μέρη Ἕλληνες, Ἴωνες τὸ περισσότερο, ποὺ ἀφοῦ πῆραν τὰ γράμματα καὶ τὰ τροποποίησαν λίγο, τὰ μεταχειρίζονταν οἱ ἴδιοι. Εἶπαν μάλιστα πὼς ἦταν δίκαιο, ἀφοῦ τὰ ἔφεραν στὴν Ἑλλάδα Φοίνικες, νὰ ὀνομάζωνται Φοινικικά. ᾿Ακόμα καὶ τὰ βιβλία ποὺ γίνονταν ἀπὸ τὸ φυτὸ βύβλο, οἱ Ἴωνες ἀπὸ παλιὰ συνήθεια τὰ λένε διφθέρες, γιατὶ κάποτε, ὅταν ἦταν ἔλλειψη βιβλίων ἀπὸ βύβλους, μεταχειρίζονταν διφθέρες, δηλαδὴ δέρματα βοδιῶν καὶ προβάτων. Καὶ στὶς μέρες μου ἀκόμα πολλοὶ βάρβαροι γράφουν σὲ διφθέρες» (Ιστορία, V, 58)(7).
β) Η μαρτυρία του Διοδώρου: «Ἔτι δέ Κάδμου κομίσαντος ἐκ Φοινίκης τά καλούμενα γράμματα πρῶτον εἰς τήν Ἑλληνικήν μεταθεῖναι διάλεκτον, κοινῆ μὲν οὖν τά γράμματα Φοινίκεια κληθῆναι διὰ τό παρά τούς Ἕλληνας ἐκ Φοινίκων μετενεχθῆναι» (Ιστοριών, Γ. 67). Που σημαίνει ότι ο Κάδμος έφερε από τη Φοινίκη τα σύμβολα που ονομάζονται γράμματα και ότι τα γράμματα αυτά ονομάσθηκαν στην κοινή γλώσσα φοινικικά, επειδή μεταφέρθηκαν από τους Φοίνικες στους Έλληνες.
γ) Το σχήμα, η ονομασία και η σημασία των γραμμάτων: Άλφα από το άλεφ (=βόδι), βήτα από το μπέθ (=σπίτι), γάμμα από το γίμ (=γκαμήλα), δέλτα από το ντάλεθ (=είσοδος της σκηνής) κ.λπ.
Εναντίον της «φοινικικότητας» συνηγορούν(8):
α) Η μαρτυρία του Διοδώρου, που συμπληρώνοντας την πρώτη μαρτυρία του λέει: «Επειδή ο Κάδμος, κατά την αρχαία παράδοση, έφερε τα γράμματα στην Ελλάδα, οι Έλληνες νόμιζαν ότι η Ελλάς τότε για πρώτη φορά είδε γράμματα, επειδή οι νεότεροι Έλληνες αγνοούσαν τα πριν από τον κατακλυσμό και τα σχετικά με τους προ γόνους τους, οι οποίοι γνώριζαν τα γράμματα και τη γραφή».
β) Οι Φοίνικες, προ του 10ου αιώνα, χρησιμοποιούσαν τη σφηνοειδή γραφή. Οι φοινικικές επιγραφές που βρέθηκαν στην Κύπρο σε «φοινικικό» αλφάβητο είναι του 9ου αι. Άρα, πολύ πριν από τους Φοίνικες οι Έλληνες είχαν διαμορφώσει δικό τους σύστημα γραφής.
γ) Πιθανότερη είναι μια άλλη εκδοχή: οι Κρήτες, πρώτοι θαλασσοκράτορες, διέδωσαν τη δική τους ιδεογραφική γραφή στην Κύπρο. Από εκεί ίσως μεταφυτεύθηκε στη Φοινίκη.
ε) Θεόδωρος Μπιρτ (Γερμανός καθηγητής κλασσικής φιλολογίας),
«εἶναι μῦθος τό ὃτι οἱ Φοίνικες ἐπινόησαν τό ἀλφάβητο»(9).
στ) Παναγιώτης Καββαδίας (Αρχαιολόγος – Ακαδημαϊκός),
«Ἐκ τῆς γραμμικῆς γραφῆς τῶν Κρητῶν θά παρήχθη
τό φοινικικόν ἀλφάβητον»(10).
ζ) Έχει πάντως υποστηριχθεί η άποψη, από τον Έβανς και μερικούς άλλους, ότι Έλληνες από την Κρήτη, οι Φιλισταίοι, αποίκισαν την Παλαιστίνη κατά τον 13ο αιώνα και δημιούργησαν αλφαβητική γραφή, έχοντας ως πρότυπο τη Γραμμική Β(11). Αυτήν την αλφαβητική γραφή, αλλά χωρίς τα φωνήεντα, υιοθέτησαν οι Φοίνικες και από αυτούς την παρέλαβαν κατόπιν οι Έλληνες. Είναι αλήθεια ότι μερικά, λίγα, γράμματα μοιάζουν εξωτερικά με κρητικά γραμμικά σημεία, αλλά αυτή η ομοιότητα μπορεί να είναι εν μέρει συμπτωματική, χωρίς ωστόσο να αποκλείεται μερικά κρητικά σημεία να χρησιμοποιήθηκαν στη σημιτική γραφή άσχετα με τη φωνητική τους αξία (Ντίρινγκερ).
Συμπέρασμα
Το ζήτημα της προέλευσης του αλφαβήτου είναι ένα θέμα για το οποίο έχουν γραφτεί βιβλία από πολλούς ιστορικούς. Συνεπώς, ένα άρθρο, όπως αυτό, δεν μπορεί να δώσει ακριβή απάντηση στο συγκεκριμένο ζήτημα. Ωστόσο, η παιδευτική μας αρχή πρέπει να είναι η φράση που παραθέτει ο Πλάτων στο έργο του Ἐπινομίς: «Λάβωμεν δέ ὡς ὅτιπερ ἄν Ἕλληνες βαρβάρων παραλάβωσι κάλλιστον τοῦτο εἰς τέλος ἀπεργάζονται» (987, d). Που σημαίνει «Ας έχουμε υπόψη μας πως ό,τι πάρουν οι Έλληνες από τους βαρβάρους, το επεξεργάζονται και το τελειοποιούν».
Παραπομπές׃
(1) Εγκυκλοπαίδεια «ΠΑΠΥΡΟΣ – ΓΡΑΦΙΚΑΙ ΤΕΧΝΑΙ Α.Ε.», 2007, τόμος Α΄, σελ. 118
(2) Ιστορία του ελληνικού έθνους, «Εκδοτική Αθηνών» Α.Ε., τόμος Β΄, σελ. 196
(3) Σαράντος Ι. Καργάκος, «Το θαύμα των Ελλήνων, Η προσφορά του αρχαίου ελληνικού κόσμου», ΠΕΡΙΤΕΧΝΩΝ, Αθήνα 2012, σελ. 78
(4) Ιστορία του ελληνικού έθνους, «Εκδοτική Αθηνών» Α.Ε., ό.π.
(5) Σαράντος Ι. Καργάκος, ό.π.
(6) Ιστορία του ελληνικού έθνους, «Εκδοτική Αθηνών» Α.Ε., ό.π.
(7) Ηροδότου Ιστορία, «ΠΑΠΥΡΟΣ – ΓΡΑΦΙΚΑΙ ΤΕΧΝΑΙ Α.Ε.», 1976, σελ. 405
(8) α), β), γ), Σαράντος Ι. Καργάκος, ό.π., σελ.79
(9) Θεόδωρος Μπιρτ, «Ὁ Μ. Ἀλέξανδρος καί ὁ Παγκόσμιος Ἑλληνισμός», Ελλην. εκδ. «Δαρέμα», σελ. 146
(10) Παναγιώτης Καββαδίας, «Προϊστορική ἀρχαιολογία», εκδ. 1914, σελ. 834
(11) Εγκυκλοπαίδεια «ΠΑΠΥΡΟΣ – ΓΡΑΦΙΚΑΙ ΤΕΧΝΑΙ Α.Ε.», ό.π., σελ. 120
