Σκαντζόχοιροι λέγονται τα μικρά αγκαθωτά θηλαστικά της υποοικογένειας των ερινακεϊνών, της οικογένειας των ερινακεϊδών, της τάξης των εντομοφάγων. Υπάρχουν 15 είδη σκαντζόχοιρων σε 4 γένη, που συναντώνται στην Ασία, την Ευρώπη, την Αφρική και τη Νέα Ζηλανδία (όπου έχουν εισαχθεί).
Εξωτερική περιγραφή
Οι σκαντζόχοιροι ξεχωρίζουν εύκολα από τα μυτερά αγκάθια τους, που έχουν μήκος περίπου 2 εκατοστά και χρώμα απαλό κίτρινο με ραβδώσεις. Πρόκειται για τρίχες που έχουν γίνει σκληρές με την προσθήκη κερατίνης. Τα αγκάθια αυτά δεν έχουν δηλητήριο και μπορούν εύκολα να αφαιρεθούν από το ζώο. Καθώς ο σκαντζόχοιρος μεγαλώνει, κατά το πρώτο έτος της ηλικίας του, χάνει τα απαλά αγκάθια που έχει κατά τη γέννησή του και τα αντικαθιστά με μεγαλύτερα και σκληρότερα. Τα αγκάθια τα χάνει και από στρες ή ασθένεια.
Ο λαιμός, το πρόσωπο και η κοιλιά του σκαντζόχοιρου καλύπτονται από μαλακές τρίχες που έχουν χρώμα κιτρινωπό ή λευκωπό. Τα πόδια του έχουν δάχτυλα που καταλήγουν σε νύχια δυνατά και γαμψά. Οι σκαντζόχοιροι βγάζουν διάφορες φωνές, και δεν επικοινωνούν μόνο με γρυλλίσματα και ρουθουνίσματα, αλλά και με δυνατά συρίγματα (ανάλογα με το είδος). Το θηλυκό είναι λίγο πιο παχύ και πιο μακρύ από το αρσενικό και έχει πιο μακρύ ρύγχος (φυλετικός διμορφισμός).Όλοι οι σκαντζόχοιροι είναι βασικά νυκτόβιοι, παρότι διάφορα είδη μπορεί να βγαίνουν και κατά τη διάρκεια της ημέρας. Οι σκαντζόχοιροι του δάσους έχουν σχετικά λίγους εχθρούς, κυρίως πουλιά και ειδικότερα κουκουβάγιες, αλλά και νυφίτσες και σκύλους και φίδια, τα μικρότερα είδη όπως ο μακρώτις σκαντζόχοιρος έχουν ως επιπλέον εχθρούς τις αλεπούδες, τους λύκους και τις μαγκούστες.
Οι άγριοι σκαντζόχοιροι μπορούν να πέσουν σε χειμέρια νάρκη, αν και δεν το κάνουν όλοι. Το αν θα το κάνουν εξαρτάται από τη θερμοκρασία, την αφθονία του φαγητού και το είδος τους. Ο σκαντζόχοιρος είναι σχεδόν παμφάγος. Τρώει έντομα, σαλιγκάρια, βατράχια, αυγά, φίδια, κουφάρια, μανιτάρια, χόρτα, ρίζες, μούρα, πεπόνια και καρπούζια.
Οι σκαντζόχοιροι έχουν μεγάλη διάρκεια ζωής σε σχέση με το μέγεθός τους (ένα ποντίκι ζει 2 έτη και ένας μεγάλος αρουραίος 3-5 έτη). Τα μεγαλόσωμα είδη σκαντζόχοιρου ζουν 4-7 χρόνια ελεύθερα (μερικά έχουν αναφερθεί ότι ζουν έως και 16 χρόνια). Τα μικρόσωμα είδη ζουν ελεύθερα 2-4 χρόνια και 4-7 χρόνια σε αιχμαλωσία. Στην αιχμαλωσία ζουν περισσότερο επειδή δεν υπάρχουν εχθροί και η δίαιτα είναι ελεγχόμενη.
Η αναπαραγωγή του σκαντζόχοιρου γίνεται την άνοιξη, η περίοδος κύησης είναι 40-58 ημέρες. Στην αρχή του καλοκαιριού, το θηλυκό γεννά 3-6 μικρά (3-4 γεννούν τα μικρά είδη, και 5-6 τα μεγαλύτερα). Τα μικρά έχουν μέγεθος 6 εκατοστά, το χρώμα τους είναι λευκό γκριζωπό και τα αγκάθια τους είναι κοντά και μαλακά.
Υπάρχουν πολλές ασθένειες που είναι κοινές στους σκαντζόχοιρους, και συχνά είναι θανατηφόρες, όπως καρκίνος, ασθένειες του ήπατος, καρδιαγγειακές ασθένειες, και σύνδρομο του τρεμουλιαστού σκαντζόχοιρου.Τα αυτοκίνητα αποτελούν σοβαρή απειλή για τους σκαντζόχοιρους. Πολλές φορές τους πατούν ενώ εκείνοι προσπαθούν να διασχίσουν το δρόμο. Ο μεγαλύτερος εχθρός του σκαντζόχοιρου είναι ο άνθρωπος, με τα εντομοκτόνα. Οι σκαντζόχοιροι που τρώνε έντομα γεμάτα εντομοκτόνο παρουσιάζουν πεπτικά προβλήματα και τελικά πεθαίνουν.
Συμπεριφορά και εχθροί
Όλοι οι σκαντζόχοιροι μπορούν να τυλιχτούν σε σφιχτή μπάλα, και με τη βοήθεια υποδόριων μυών να κάνουν τα αγκάθια τους να πεταχτούν προς τα έξω. Πάντως, η αποτελεσματικότητα αυτής της μεθόδου προστασίας εξαρτάται από τον αριθμό των αγκαθιών, και καθώς μερικοί σκαντζόχοιροι της ερήμου έχουν εξελιχθεί ώστε να μεταφέρουν λιγότερο βάρος, είναι πιθανότερο να προσπαθήσουν να διαφύγουν τρέχοντας ή ακόμα και να επιτεθούν στον εισβολέα, τρυπώντας τον με τα αγκάθια τους, και ν” αφήσουν τη μέθοδο της μπάλας ως τελευταία λύση. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να υπάρχουν διαφορετικοί εχθροί για διαφορετικά είδη: ενώ οι σκαντζόχοιροι του δάσους έχουν σχετικά λίγους εχθρούς, κυρίως πουλιά και ειδικότερα κουκουβάγιες, αλλά και νυφίτσες και σκύλους και φίδια, τα μικρότερα είδη όπως ο μακρώτις σκαντζόχοιρος έχουν ως επιπλέον εχθρούς τις αλεπούδες, τους λύκους και τις μαγκούστες.
Όλοι οι σκαντζόχοιροι είναι βασικά νυκτόβιοι, παρότι διάφορα είδη μπορεί να βγαίνουν και κατά τη διάρκεια της ημέρας. Για ένα μεγάλο διάστημα της ημέρας ο σκαντζόχοιρος κοιμάται, είτε κάτω από κάποιο βράχο ή θάμνο ή σε μια τρύπα στο χώμα. Μερικά είδη μπορεί να έχουν διαφορετικές συνήθειες, αλλά οι περισσότεροι σκαντζόχοιροι σκάβουν καταφύγια στο χώμα.
Όλοι οι άγριοι σκαντζόχοιροι μπορούν να πέσουν σε χειμέρια νάρκη, αν και δεν το κάνουν όλοι. Το αν θα το κάνουν εξαρτάται από τη θερμοκρασία, την αφθονία του φαγητού και το είδος τους. Η διαδικασία έχει ως εξής: Το φθινόπωρο στρώνουν μια φωλιά με βρύα και φύλλα κάτω από ένα δένδρο και πέφτουν σε χειμερία νάρκη, που διαρκεί ως το Μάρτιο ή τον Απρίλιο. Η θερμοκρασία του σώματος τους στην περίοδο αυτή πέφτει στους 5,5 βαθμούς C.
Τροφή
Παρότι ανήκει στην οικογένεια των εντομοφάγων, ο σκαντζόχοιρος είναι σχεδόν παμφάγος. Τρώει έντομα, σαλιγκάρια, βατράχια, αυγά, φίδια, κουφάρια, μανιτάρια, χόρτα, ρίζες, μούρα, πεπόνια και καρπούζια. Ο αφγανικός σκαντζόχοιρος, όταν ξυπνάει από τη χειμέρια νάρκη, τρέφεται βασικά με μούρα. Περιστασιακά έχουν ιδωθεί σκαντζόχοιροι να ψάχνουν για σκουλήκια μετά τη βροχή. Παρότι οι σκαντζόχοιροι του δάσους, οι πιο γνωστοί στους Ευρωπαίους, είναι κυρίως εντομοφάγοι, αυτό δεν ισχύει απαραίτητα για τα άλλα είδη.
Σε περιοχές όπου ζουν άγριοι σκαντζόχοιροι, συχνά τους καλοδέχονται στους κήπους ως φυσικά παρασιτοκτόνα. Πολλοί άνθρωποι αφήνουν έξω φαγητό για να τους δελεάσουν. Παρότι οι σκαντζόχοιροι παρουσιάζουν δυσανεξία στη λακτόζη, τρώνε με όρεξη τυρί, γάλα και γενικότερα γαλακτοκομικά προϊόντα, με αποτέλεσμα να αρρωσταίνουν. Ο αφρικανικός πυγμαίος σκαντζόχοιρος πάντως μπορεί να φάει μια μικρή μερίδα τυριού κότατζ ως συμπλήρωμα στο διαιτολόγιό του. Οι γατοτροφές και σκυλοτροφές είναι καλύτερες από τα γαλακτοκομικά (για τον σκαντζόχοιρο), αλλά συχνά έχουν και οι δυο πολύ υψηλό ποσοστό λιπαρών και πολύ χαμηλό ποσοστό πρωτεϊνών. Είναι καλύτερα να αφήνουμε στον σκαντζόχοιρο μια μικρή λιχουδιά, ώστε να του μένει πολλή όρεξη για τα παράσιτα του κήπου.
Αναπαραγωγή και διάρκεια ζωής
Ανάλογα με το είδος η περίοδος κύησης είναι 40-58 ημέρες. Στην αρχή του καλοκαιριού το θηλυκό γεννά 3-6 μικρά (3-4 γεννούν τα μικρά είδη και 5-6 τα μεγαλύτερα). Τα μικρά έχουν μέγεθος 6 εκατοστά, το χρώμα τους είναι λευκό γκριζωπό και τα αγκάθια τους είναι κοντά και μαλακά. Θηλάζουν ένα μήνα και ωριμάζουν σε μερικές εβδομάδες, αφού μάθουν να αναζητούν την τροφή τους μαζί με τη μητέρα τους. Όπως συμβαίνει σε πολλά ζώα, δεν είναι ασυνήθιστο ένας αρσενικός σκαντζόχοιρος να σκοτώνει τα νεογέννητα αρσενικά.
Υπάρχει κίνδυνος ο αρσενικός να τρυπηθεί από τα αγκάθια του θηλυκού κατά το ζευγάρωμα. Γι” αυτό το πέος του σκαντζόχοιρου είναι κοντά στο κέντρο της κοιλιάς του (συχνά φαίνεται σαν αφαλός) και το θηλυκό μπορεί να τυλίγει προς τα πάνω την ουρά του μέχρι που ο κόλπος του εξέχει από το υπόλοιπο σώμα του. Έτσι το αρσενικό δεν χρειάζεται να ανέβει τελείως πάνω στο θηλυκό όταν ζευγαρώνουν.
Οι σκαντζόχοιροι έχουν μεγάλη διάρκεια ζωής σχετικά με το μέγεθός τους (ένα ποντίκι ζει 2 έτη και ένας μεγάλος αρουραίος 3-5 έτη). Τα μεγαλόσωμα είδη σκαντζόχοιρου ζουν 4-7 χρόνια ελεύθερα (μερικά έχουν αναφερθεί ότι ζουν έως και 16 χρόνια). Τα μικρόσωμα είδη ζουν ελεύθερα 2-4 χρόνια και 4-7 χρόνια σε αιχμαλωσία. Στην αιχμαλωσία ζουν περισσότερο, επειδή δεν υπάρχουν εχθροί και η δίαιτα είναι ελεγχόμενη. Πέφτουν σε χειμερία νάρκη.
Οικόσιτοι σκαντζόχοιροι
Τα πιο συνηθισμένα είδη οικόσιτου σκαντζόχοιρου είναι υβρίδια του σκαντζόχοιρου με τη λευκή κοιλιά ή με τα τέσσερα δάχτυλα (Atelerix albiventris) και του αλγερινού σκαντζόχοιρου (A. algirus). Αυτός είναι μικρότερος από τον ευρωπαϊκό σκαντζόχοιρο κι έτσι μερικές φορές αποκαλείται αφρικανικός πυγμαίος σκαντζόχοιρος. Άλλα είδη που γίνονται κατοικίδια είναι ο αιγυπτιακός μακρώτις σκαντζόχοιρος (Hemiechinus auritus auritus) και ο ινδικός μακρώτις σκαντζόχοιρος (H. collaris).
Τα τρία αυτά είδη προτιμούν το θερμό κλίμα (μέση θερμοκρασία πάνω από 22 °C / 72 °F) και δεν πέφτουν σε χειμέρια νάρκη. Σε μερικές πολιτείες των ΗΠΑ και κάποιες κοινότητες του Καναδά είναι παράνομο να έχει κανείς σκαντζόχοιρους για κατοικίδια. Τέτοιοι περιορισμοί δεν υπάρχουν στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες.
Η αγορά κατοικίδιων σκαντζόχοιρων έχει αυξηθεί τα τελευταία χρόνια. Πάντως είναι δύσκολο να έχει κανείς οικόσιτους σκαντζόχοιρους, γιατί παρουσιάζουν μικρή αντίσταση στις αλλαγές κλίματος και θερμοκρασίας και δεν μπορούν να προσαρμοστούν εύκολα σε κλειστό περιβάλλον.
Έλεγχος παρασίτων
Οι σκαντζόχοιροι λειτουργούν ως ισχυρό παρασιτοκτόνο, καθώς ένας μόνο σκαντζόχοιρος μπορεί να κρατήσει ένα μέσου μεγέθους κήπο καθαρό από παράσιτα, τρώγοντας μέχρι και 200 γραμμάρια εντόμων κάθε βράδυ. Γι” αυτό συνηθίζεται στην Αγγλία να προσπαθούν οι άνθρωποι να προσελκύσουν σκαντζόχοιρους στους κήπους τους με λιχουδιές και τρύπες στους φράχτες τους.
Ένα σχετικό πρόβλημα είναι η χρήση χημικών παρασιτοκτόνων. Ενώ ο σκαντζόχοιρος έχει ανοσία στα περισσότερα δηλητήρια, αυτή η ανοσία σταματά όταν χωνεύει έντομα που είναι γεμάτα δηλητήριο. Αυτό προκαλεί πολλούς θανάτους σκαντζόχοιρων, καθώς οι κατοικίδιοι τρώνε συχνά στα σπίτια τους δηλητηριασμένα έντομα. Στις περιοχές όπου οι σκαντζόχοιροι έχουν εισαχθεί, όπως η Νέα Ζηλανδία και τα νησιά της Σκωτίας, ο ίδιος ο σκαντζόχοιρος έχει γίνει ένα παράσιτο. Στη Νέα Ζηλανδία προκαλεί τεράστια ζημιά στα γηγενή είδη, στα οποία περιλαμβάνονται έντομα, σαλιγκάρια και πουλιά που φτιάχνουν τις φωλιές τους στο έδαφος. Λόγω υπερπληθυσμού, σκοτώνει περισσότερα έντομα από το επιθυμητό και επεκτείνει τη δίαιτά του σε σαλιγκάρια, σκουλήκια και αυγά καλοβατικών πτηνών.
Ασθένειες των σκαντζόχοιρων
Υπάρχουν πολλές ασθένειες που είναι κοινές στους σκαντζόχοιρους και συχνά είναι θανατηφόρες, όπως καρκίνος, ασθένειες του ήπατος, καρδιαγγειακές ασθένειες και σύνδρομο του τρεμουλιαστού σκαντζόχοιρου (wobbly hedgehog syndrome).
Ο καρκίνος στους σκαντζόχοιρους ξεκινά από τα οστά κι επεκτείνεται στα όργανα, σε αντίθεση με αυτό που συμβαίνει στους ανθρώπους. Οι ηπατικές και καρδιαγγειακές ασθένειες θεωρείται ότι προέρχονται από την κακή διατροφή: ο μεταβολισμός του σκαντζόχοιρου είναι σχεδιασμένος για έντομα, που έχουν λίγο λίπος και πολλές πρωτεΐνες και η διατροφή με άλλες τροφές οδηγεί σε παχυσαρκία.
Το σύνδρομο του τρεμουλιαστού σκαντζόχοιρου μοιάζει με την σκλήρυνση κατά πλάκας που εμφανίζουν οι άνθρωποι. Ο σκαντζόχοιρος χάνει σιγά-σιγά τον έλεγχο των μυών του, και όταν προσπαθεί να σταθεί ακίνητος, τρέμει. Σιγά-σιγά χάνει τον έλεγχο των πνευμόνων και της καρδιάς του. Η βιταμίνη Ε καθυστερεί την εξέλιξη της νόσου, αλλά το αποτέλεσμα είναι παροδικό και απαιτείται όλο και μεγαλύτερη δόση.
Ανθρώπινη επιρροή
Όπως συμβαίνει με τα περισσότερα μικρά θηλαστικά που ζουν κοντά σε ανθρώπους, τα αυτοκίνητα αποτελούν σοβαρή απειλή για τους σκαντζόχοιρους. Πολλές φορές τους πατούν, ενώ εκείνοι προσπαθούν να διασχίσουν το δρόμο.
Άλλη συνηθισμένη πηγή θανάσιμου κινδύνου που προέρχεται από τον άνθρωπο είναι τα εντομοκτόνα. Οι σκαντζόχοιροι που τρώνε έντομα γεμάτα εντομοκτόνο παρουσιάζουν πεπτικά προβλήματα και τελικά πεθαίνουν.
Οι σκαντζόχοιροι αποτελούν πηγή τροφής σε πολλές κουλτούρες. Κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα, μάλιστα, θεωρούνταν εκλεκτό έδεσμα και σώζονται πολλές συνταγές από την εποχή εκείνη. Μια συνηθισμένη συνταγή που συνήθως αποδίδεται στους Ρομά (τσιγγάνους) είναι ο σκαντζόχοιρος ψητός σε πηλό.
